T

1
TÜRK EDEBIYATI TARIHI

• SADETTIN UYSAL
• SOMA ANADOLU ÖGRETMEN LISESI EDEBIYAT ÖGRT.

2
TÜRK EDEBIYATININ DEVRELERI

• Islamiyet Öncesi Türk Edebiyati
• A- Sözlü Dönem Türk Edebiyati (- 8.yy.)
• B- Yazili Dönem Türk Edebiyati (8.yy.-11.yy.)
• Islami Dönem Türk Edebiyati(11.yy.-1860)
• A- Ilk Islami Türk Edebiyati Eserleri
• B- Divan Edebiyati
• C- Halk Edebiyati (1.Anonim Halk Edebiyati,
  2.Asik Edebiyati,3.Tekke (Tasavvuf) Edebiyati
• Bati Kültürü Etkisindeki Türk Edebiyati
• A- Tanzimat Edebiyati(1860-1895)
• B- Servet-i Fünun Edebiyati (Edebiyat-i Cedide)
  (1895-1901)
• C- Fecr-i Ati Edebiyati (1909-1911)
• D-Milli Edebiyat Akimi (1911-1923)
• E-Milli Mücadele Dönemi Edebiyati
• F-Bes Hececiler
• G- Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyati (1923-)
• (1. Yedi Mesaleciler, 2.-Garipçiler(
  l.Yeni Hareketi), 3. Ikinci Yeni Hareketi,
• 4. Hisarcilar, 5. Toplumsal Gerçekçiler )

3
Islamiyet Öncesi Türk Edebiyati

• A-SÖZLÜ DÖNEM(Destanlar Dönemi)
• Türklerin yaziyi henüz kullanmadiklari
  dönemde olusmus bir edebiyattir.
• Yazi olmadigi için bu dönemde sadece siirle
  ilgili ürünler vardir.
• Olaganüstü olaylari anlatan destanlar bu dönemin
  en önemli ürünleridir.

4

• Özellikleri
• . Sözlü edebiyat ürünleri din törenlerinde
  dogmus, din disi törenlerde gelismistir.
• . Siir söyleyen kisilere ozan, kam ,
  baksi , saman gibi adlar verilmistir.
• .Sairler,siirlerini kopuz adi verilen saz
  esliginde söyler.
• . Dini törenlerde söylenen siirlere yir
  adi verilir.Siirler hece ölçüsüyle söylenmistir.
• . Kafiye olarak genelde yarim kafiye
  kullanilmistir.Kafiye düzeni (abab-cccb-dddb.)
  biçimindedir.

5

• Siirlerde yalin bir dil kullanilmistir dil,
  yabanci etkilerden uzaktir.
• Siirlerde kullanilan nazim biçimi dörtlüktür.
• Siirler sigir,sölen,yug denilen törenlerde
  söylenmistir.
• Sözlü dönemin baslica edebiyat ürünleri
  kosuklar, destanlar, savlar ve sagulardir.
• Tabiatla iç içe olduklari için sanatçilar
  benzetmelerde tabiattan yararlanmislardir.
• Islenen konular doga sevgisi, yasama sevinci,
  savas ve kahramanlik, ölüm acilari, sevgi vb.
• Bu dönemin tüm ürünleri anonim özellikler tasir.

6

• Sigir Sürek avinin bereketli olmasi için ava
  çikmadan önce yapilan bir törendir.
• Sölen Öküz avindan sonra düzenlenen bir ziyafet
  törenidir.
• Yug Çok sevilen bir kisinin ölümü üzerine
  düzenlenen cenaze törenidir.

7
SÖZLÜ DÖNEM EDEBIYAT ÜRÜNLERI

• Kosuk
• Genellikle yigitlik,ask ve doga sevgisini
  isleyen, hece ölçüsüyle ve dörtlükler halinde
  söylenen siirlerdir.
• Sigir ve sölen törenlerinde söylenirdi.
• Kafiye düzeni aaab-cccb-dddb seklindedir.
• Ilk kosuk örneklerine Kasgarli Mahmutun Divan-i
  Lugatit-Türk adli eserinde rastlanir.
• Halk edebiyatindaki karsiligi kosma, Divan
  edebiyatindaki karsiligi gazeldir.

8

• Sagu
• Eski Türklerde, ölenler için düzenlenen yug
  törenlerinde söylenen siirlerdir.
• Sagular, agit ve mersiye türlerinin ilk örnekleri
  sayilabilir.
• Sagularda sadece ölenler için duyulan istiraplar
  degil ölenin kahramanliklari, cömertligi ve
  iyilikleri de dile getirilir. Bu yönü ile sagular
  destan türünün devami gibidir.
• Nazim biçimi, kafiye düzeni ve hece ölçüsü
  bakimindan kosuga benzerler.(Sagular aslinda
  birer kosuktur. Isledikleri konular bakimindan
  kosuklardan ayrilir.)
• Halk edebiyatindaki karsiligi agit
• Divan edebiyatindaki karsiligi ise mersiye
  dir.

9

• Sav
• Eski Türklerde söylenen atasözleridir.
• Anonim özellik tasirlar.
• Savlarin bir gerçek anlami , bir de yan anlami
  vardir.
• Gerçek ( sözlük )anlami açiktir.
• Savlarda verilmek istenen mesaj ikinci (yan)
  anlamda gizlidir.

10

• Destan
• Tarihin bilinmeyen dönemlerinde bir milleti
  derinden etkileyen savas, kahramanlik, göç,
  kitlik,dogal afetler gibi olaylarin agizdan
  agiza nesilden nesile aktarilarak olusmus uzun
  manzum eserlere denir.

11
Destanlarin Özellikleri

• Destanlar anonimdir,halkin ortak belleginin belli
  bir ulusun özelliklerini yansitir.
• Genellikle manzum,siir seklindedir.
• Az olmakla beraber nazim-nesir karisik olan
  destanlar da vardir.Ancak bazi destanlar, manzum
  sekli unutularak günümüze nesir halinde
  ulasmistir.
• Destanlarda olagan ve olaganüstü olaylar iç
  içedir.Bu olaylar toplumun, halkin hafizasinda
  önemli iz birakmis olaylardir.

12

• Destan kisileri, beden yapisi ve karakter
  özellikleri bakimindan hem olagan hem de
  olaganüstü özellikler tasir.
• Destanlarda anlatilan olaylarin zamani ve meydana
  geldigi yerler asagi yukari bellidir.
• Dize sayilari sinirsizdir. ( Manas Destani 400000
  dizedir. )
• Destanlarda daha çok kahramanlik, yigitlik,
  dostluk, ask, ölüm, yurt sevgisi vb. konular
  islenir.
• Bazi rakam ve nesneler kutsaldir.

13
Destanlarin Olusum Evreleri

• Dogal destan 3 asamada olusur
• Dogus Safhasi Bu safhada milletin hayatinda iz
  birakan önemli tarihi ve sosyal olaylar, bu
  olaylar içinde yüceltilmis efsanevi kahramanlar
  görülür.
• Yayilma Safhasi Bu safhada, söz konusu olay ve
  kahramanliklar, sözlü gelenek yoluyla
  yayilir.Böylece bölgeden bölgeye ve nesilden
  nesile geçer.
• Derleme (Yaziya Geçirme) Safhasi Bu safhada,
  sözlü gelenekte yasayan destani, güçlü bir sair,
  bir bütün halinde derleyip manzum olarak yaziya
  geçirir.Çogu zaman bu destanlarin kim tarafindan
  derlendigi ve yaziya geçirildigi belli degildir.

14
Olusumuna Göre Destan Türleri

• Olusumuna göre destanlar ikiye ayrilir
• 1. Dogal destan,
• 2. Yapma ( suni ) destan.
• 1. DOGAL DESTAN
• Çok eski dönemlerde milletin vicdaninda derin
  izler birakan bir tarih ya da toplum olayinin
  yine o devirlerde milli bir ozan ya da çesitli
  saz sairleri tarafindan söylenen destanlardir.

15
Dünyanin Baslica Dogal Destanlari

• Sümer destani Gilgamis.
• Yunan destanlari Ilyada ve Odissea.
• Iran destani Sehname.
• Fin destani Kalevala.
• Hint destanlari Mahabharata ve Ramayana.
• Alman destani Nibelungen.
• Ingiliz destani Boewulf.
• Rus destani Igor.
• Ispanyol destani Le Cid.
• Fransiz destani Chansen de Röland.
• Japon destani Sinto.

16

• 2.YAPMA DESTAN
• Yeni ve yakin çaglarda, herhangi bir tarih
  olayinin bir ozan tarafindan destan kurallarina
  uygun olarak yazilmis destandir.
• Bunlar, bireysel yaratima dayanan, sanatsal
  amaçli destanlardir.
• Yapma destanlarda,toplumsal katkinin yeri
  yoktur.

17
Dünyanin Baslica Yapma Destanlari

• Latin edebiyati Aeneis ( Vergilius ).
• Fransiz edebiyati Henriade ( Voltaire ).
• Portekiz edebiyati Os Lusiadas ( Camoens ).
• Ingiliz edebiyati Kaybolmus Cennet (John
  Milton).
• Italyan edebiyati Kurtarilmis Kudüs ( Tasso )
• Italyan edebiyati Çilgin Orlando ( Ariosto )
• Italyan edebiyati Ilahi Komedya ( Dante ).

18
Türk Edebiyatinda Yapma Destan

• Kuvay-i Milliye Destani Nazim Hikmet
• Üç Sehitler Destani Fazil Hüsnü Daglarca
• Çanakkale Destani Mehmet Akif Ersoy
• Satuk Bugra Han Destani
• Cengiz-name
• Timur ve Edige Destanlari
• Seyid Battal Gazi Destani
• Danismend Gazi Destani
• Köroglu Destani
• Genç Osman Destani ( Kayikçi Kul Mustafa )
• Selçukname (Yazicioglu Ali)

19

• Ilk Türk Destanlari
• 1.Altay - Yakut Yaradilis Destani
• 2.Sakalar Dönemi
• a.Alp Er Tunga Destani b.Su Destani
• 3.Hun Dönemi Oguz Kagan Destani
• 4.Köktürk Dönemi
  
  a.Bozkurt Destani b.Ergenekon Destani
• 5.Siyenpi Destani
• 6.Uygur Dönemi
• a. Türeyis Destani b. Göç Destani
• c.Mani Dininin Kabulü Destani

20

• Islamiyetin Kabulünden Sonraki Türk
  Destanlari
• 1.Karahanli Dönemi Satuk Bugra Han Destani
• 2.Kazak-Kirgiz Kültür Dâiresi Manas
• 3.Türk-Mogol Kültür Dâiresi Cengiz-name
• 4.Tatar-Kirim Timur ve Edige Destanlari
• 5.Selçuklu-Beylikler ve Osmanli Dönemleri
• a. Seyyid Battal Gazi Destani
• b. Danismend Gazi Destani
• c.Köroglu Destani
• d.Genç Osman Destani ( Kayikçi Kul Mustafa )

21

• Islamiyet Öncesi Türk destanlari sunlardir
• Yaratilis Destani
• Türk ulusunun, evrenin nasil var oldugu
  üstüne düsünüsünü,inanisini ve buluslarini
  efsanevi bir biçimde anlatir.
• Bu destanin, Türk boylarindan hangisine ait
  oldugu bilinmemektedir.
• W.Radloff tarafindan 19.yy.da Altay
  Türklerinden derlenmistir.

22

• Saka destanlari
• 1. Alp Er Tunga Destani
• Bu destan Saka Türklerinin komutani olan Alp
  Er Tunga(?- mö.624) nin Iranlilarla yaptigi
  savaslar anlatilir.
• Destanda Alp Er Tunganin kahramanliklari,
  basarilari ve ölümünden duyulan aci dile
  getirilmistir.
• Alp Er Tunga destaninin metinlerine Iran
  destani Sehnamede ve Divan-i Lugatit-Türkte
  rastlanmistir.
• Sehnamede Alp Er Tungadan Efrasiyab diye
  bahsedilir.
• 2. Su Destani
• Saka Türkleri hükümdari Sunun Makedonya
  hükümdari Iskendere karsi verdigi mücadeleler
  (mö.330) anlatilir.
• Destanin asli bulunamamistir.
• Destanla ilgili bilgileri Divan-i
  Lugatit-Türkte bulmaktayiz

23

• Hun-Oguz Destanlari
• 1. Attila Destani
• Avrupa Hun hükümdari Attilanin yaptigi
  savaslari ve gösterdigi kahramanliklari
  anlatmaktadir.
• 2. Oguz Kagan Destani
• Bu destanda Hun hükümdari Oguz Kagan (Mete
  mö.209-mö.174)in Orta AsyadaTürk birligini
  kurmasi anlatilir.
• Destanin Uygur yazisiyla yazilmis bir kopyasi
  Paristedir.

24

• Göktürk Destanlari
• 1. Bozkurt Destani
• Göktürklerin disi bir kurttan nasil
  türediklerini ve çogaldiklarini anlatir.
• Bu destanla ilgili bilgiler Çin
  kaynaklarindan alinmistir.
• 2. Ergenekon Destani
• Bu destanda Göktürklerin Ergenekon denilen
  bir yere siginmalari, orada 400 yil oturup
  çogalmalari, sonra da demir bir dagi delerek
  oradan çikmalari ve büyük bir devlet
  kurmalari(ms.552) anlatilir.
• Destan, 13.yy.da Mogol tarihçi Residüddin
  tarafindan yaziya geçirilmistir.

25

• Uygur Destanlari
• 1. Türeyis Destani (Dokuz Oguz On Uygur
  Destani)
• Uygurlarin bir kurttan nasil türedikleri ve
  çogaldiklari anlatilir.
• 2. Göç Destani
• Uygurlarin Kirgiz baskilarina dayanamayarak
  Dogu Türkistana göç edisleri (ms.840)
  anlatilmistir.

26

• Satuk Bugra Han Destani
• Karahanli hükümdari Satuk Bugra Han X. yüzyilda
  islâmiyeti resmen devlet dini olarak kabul
  etmistir.
• Islâmiyetten sonra ilk tesekkül eden destan da
  bu hükümdarin Islâmiyeti kabul ve yaymak için
  yaptigi mücadelelerin efsanelerle
  zenginlestirilerek anlatimiyla dogmustur.

27

• Manas Destani
• Kirgiz Türkleri arasinda dogan Manas destani
  Kazak-Kirgiz Türk kültür dâiresi içinde bugün de
  bütün canliligi ile yasamaktadir.
• Bu destanin XI. veya XII. yüzyillarda meydana
  geldigi düsünülmektedir.
• Destanin kahramani Manas da, Oguz Kagan
  destaninin Islâmî rivayetindeki ve Satuk Bugra
  Han gibi Islâmiyeti yaymak için mücadele eden bir
  kahramandir.
• Böyle olmakla beraber Manas destaninda Islâmiyet
  öncesi Türk kültür , inanç ve kabullerinin
  tamamini görmek mümkündür.
• Bazi varyantlari 4oo.ooo misra olan Manas destani
  Türk-Bozkir medeniyetinin Kazak -Kirgiz
  dâiresinin kültür belgeseli niteligindedir.
• Dünyanin en uzun destanidir.

28

• Cengiz-name
• Ortaasya'da yasayan Türk boylari arasinda XIII.
  yüzyilda dogup gelismistir.
• Cengiznâme Mogol hükümdari Cengiz'in hayati,
  kisiligi ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in
  ogullari tarafindan idare edilen Türkler
  tarafindan meydana getirilmistir.
• Orta Asya'da yasayan Türkler özellikle de
  Baskurd, Kazak ve Kirgiz Türkleri, Cengiz
  destanini çok severek günümüze kadar
  yasatmislardir.

29

• Cengiz-nâme'de, Cengiz bir Türk kahramani olarak
  kabul edilmekte ve hikâye Türk tarihi gibi
  anlatilmaktadir.
• Cengiz, Uygur Türeyis destaninin kahramanlari
  gibi gün isigi ile Kurt-Tanri'nin çocugu olarak
  dogar.
• Cengiz-nâme, Mogol Hanlarinin destanî tarihi
  olarak kabul edildiginden tarih arastiricilarinin
  da dikkatini çekmistir.
• XVII. yüzyilda Orta Asya Türkçesinin degerli
  yazari Ebü'l Gâzi Bahadir Han, Secere-i Türk"
  adli eserinde "Cengiz-Nâme"nin 7 varyantini
  tesbit ettigini söylemektedir.

30

• Timur ve Edige Destanlari
• Bu destanda XIII. yüzyilda Hazar denizi kiyisinda
  kurulan Altinordu Hanliginin XV. yüzyilda
  Timurlular tarafindan yikilisi anlatilmaktadir.
• Destanin adi, Altinordu Hani ve bu destanin
  kahramani Edige Mirza Bahadir'a atfen
  verilmistir.
• Edige Mirza Bahadir'in devletini ayakta
  tutabilmek için yaptigi büyük mücadeleler,
  ölümünden sonra XV. yüzyilda destan haline
  getirilmistir.
• 1820'yilindan itibaren yaziya geçirilen Edige
  destaninin Kazak-Kirgiz, Kirim, Nogay, Türkmen,
  Kara Kalpak, Baskirt olmak üzere alti rivâyeti
  tesbit edilmistir.

31

• Seyyid Battal Gazi Destani
• Bu destanin kahramani Türkler arasinda Battal
  Gâzi adiyla benimsenmis bir Arap savascisidir.
• Asil destan, VIII. yüzyilda, Emevî'lerin
  Hristiyanlarla yaptiklari savaslarda büyük
  kahramanliklar göstermis olan Abdullah isimli
  bir kisiyle ilgili olarak dogmustur.
• Battal Arapça kahraman demektir, Battal Gâzi,
  Arap kahramanina verilen unvanlardir.
• Türklerin Müslüman olmalarindan sonra Battal Gâzi
  destan tipi Türklestirilmis önceki destan
  epizotlariyla zenginlestirilmis ve anlatim
  gelenegi içine alinmistir.

32

• XII. ve XIII. yüzyillarda Battal-Nâme adi ile ve
  nesir biçiminde yaziya geçirilmistir.
• Hikâyeci âsiklarin repertuarlarinda da yer
  almistir.Seyyid Battal adiyla da anilan bu
  kahraman hem çok bilgili, çok dindar ve
  cömerttir.
• Müslümünligi yaymak için yaptigi mücadelelerde
  insanlarin yaninda büyücü, cadi ve dev gibi
  olaganüstü güçlerle de savasir.
• Askar Devzâde" isimli ati da kendisi gibi
  kahramandir.

33

• Danismend Gazi Destani
• Anadolunun fethini ve bu mücadelenin
  kahramanlarini anlatan, X11. yüzyilda sözlü
  olarak sekillenen X111. yüzyilda yaziya geçirilen
  Islâmî Türk destanidir.
• Danismendnâme'de hikâye edilen olaylarin tarihi
  gerçeklere uygunlugu, kahramanlarinin yasamis
  Türk beyleri olmalarindan, Anadolu cografyasinin
  gerçek isimleriyle anilmasindan dolayi,
  Danismendnâme, uzun süre tarih kitabi olarak
  nitelendirilmistir.

34

• Köroglu Destani
• Köroglu metni destan adiyla anilmakla ve bazi
  destanî niteliklere de sahib olmakla birlikte XX.
  yüzyilda Anadolu'dan derlenen örnekleri daha çok
  halk hikâyesi gelenegine yakindir.
• Bazi kökleri Orta Asya ve Kafkaslara baglansa da
  esas biçimi Anadoluda olusturulmus bir
  destandir.
• Acimasiz Bolu Beyine karsi Köroglunun verdigi
  mücadeleler islenir.
• Destanin Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan ve
  Özbekistanda söylenmis 24 ayri biçimi vardir.
  Bunlarin her biri degisik sairlerce söylenmistir.
• 16.yy.in yazili kaynaklarina göre Köroglunun
  asil adi Rusendir.

35
YAZILI DÖNEM TÜRK EDEBIYATI

• ÖZELLIKLERI
• Yazili Türk edebiyati 8. yy.da baslar.10.yy.a
  kadar devam eder.
• Türklerin en eski yazili eserleri 6.yy.a ait olan
  Yenisey Yazitlaridirancak okunamadigi için
  belge niteligi tasimazlar.
• Bu bakimdan Türk tarihi ve edebiyatinin ilk
  yazili ürünleri Göktürk Yazitlaridir.

36

• Dönem ürünleri Göktürkçe ve Uygurca ile
  verilmistir.
• Hem halk diline dayali bir anlatim ( Tonyukuk
  Aniti), hem de sanatli bir söylev diliyle yapilan
  anlatim (Kültigin ve Bilge Kagan anitlari)
  kullanilmistir.
• Hem dini hem de din disi ürünler verilmistir.
• Bazi atasözleri ve destanlar ( Oguz Kagan
  Destani) bu dönemde yaziya geçirilmistir.

37

• Siirlerde hece ölçüsü ve dörtlük nazim birimi
  kullanilmistir.
• Göktürkçe ile ortaya konan ürünlerde dil, yabanci
  etkilerden uzaktir.Uygurca eserlerde ise yabanci
  etkiler görülür.
• Bagimsizlik, yurt ve millet sevgisi, komsularla
  olan iliskiler anlatilmistir.
• Anlatimda bir içtenlik ve açiklik vardir.
  Dolambaçli yollara kaçilmamistir.
• Bu dönemi Göktürk edebiyati ve Uygur edebiyati
  olmak üzere iki bölümde inceleyebiliriz

38
A-GÖKTÜRK EDEBIYATI

• Bu devrin ele geçen yazili metinleri daha çok
  mezar taslaridir.
• Bunlardan baska dikili taslar, aynalar, paralar
  ve kâgit üzerine yazilmis metinler de vardir.
  Ancak Göktürk devrinin ele alinan ve gerçekten
  edebî ve tarihî deger tasiyan metinleri Orhun
  Âbideleridir.
• Orhun Irmaginin eski yatagi ile Kosu Çaydam Gölü
  havâlisinde olan ve Göktürk tarihini aydinlatan
  bu kitabeler Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kagan
  adina dikilmislerdir.
• Ilteris Kagan ile Kapagan Han zamaninda bas vezir
  ve büyük devlet müsaviri olan Tonyukukun adina
  dikilen kitabe, Tonyukuk Yaziti olarak
  adlandirilmistir.

39

• Tonyukuk Yaziti, 720 tarihlerine dogru, ölümünden
  önce, kendisi tarafindan yazdirilmis bir
  âbidedir.
• Âbidede Ilteris ile Kapagan Kagan devirlerinde
  devletin durumu anlatilmis ve bazi ögütler
  verilmistir.
• Bilge Kaganin da kayinbabasi olan Bilge
  Tonyukuk, bu itibarla Türk tarihini ilk defa
  kaleme almis ve edebiyatimizda tarih suurunun
  hakim oldugu bir hâtirât da yazmistir.

40

• Kültigin Yaziti, bu devir edebiyatinin ikinci
  mühim eseri durumundadir.
• 20 günde yazilan bu âbide, 732 yilinda
  dikilmistir.
• Kültigin adina yazilan âbidedeki sözler, Bilge
  Kagan agzindan verilmis ve ikinci Türk tarihçisi
  Yulug (Yollug) Tigin tarafindan yazilmistir.
• Bilge Kagan Yazitina gelince, bu âbide, Göktürk
  Kitabeleri içinde en mühim mevkii isgal eder.
• Yulug Tigin tarafindan yazilan ve 735 tarihinde
  dikilen Bilge Kagan Yaziti, kisa cümlelerle
  yazilmistir.

41

• Bilhassa tekrir sanatini ihtiva etmekte tarih,
  dil ve edebiyat bakimindan üstün bir degere sahip
  bulunmaktadir.
• Bu âbidelerde Türkçenin bir hayli islenmis oldugu
  görülmektedir.
• Âbideleri ilk defa Danimarkali Wilhelm Thomsen,
  1893 yilinda okumus, ondan iki yil sonra 1895te
  de aslen bir Alman olan meshur Rus arastirmacisi
  Wilhelm Radloff çözmüstür.

42

• Her iki arastirmaci da yazinin okunmasinda,
  âbidelerdeki Çince tercümeden faydalanmislardir.
• Bizde ise ilk olarak Necib Asim, daha sonra
  Hüseyin Nâmik Orkun, Nihal Atsiz, Talat Tekin,
  Osman Nedim Tuna, Osman Fikri Sertkaya ve Prof.
  Dr. Muharrem Ergin, âbideler üzerinde çalismalar
  yapmislar ve gerek dil incelemesi, gerekse metin
  nesri olmak üzere yayinlarda bulunmuslardir.

43
GÖKTÜRK YAZITLARININ ÖZELLIKLERI

• Türk edebiyatinin ilk yazili örnekleridir.
• Yazitlarda, dagilan Göktürklerin, Bilge Kagan ve
  kardesi Kültigin tarafindan bir araya getirilisi
  ve Göktürk devletinin yeniden kurulusu
  anlatilmaktadir.
• Anitlarin yazari Yulug(Yollug) Tigin dir.

44

• Dil, yabanci etkilerden uzak ve yalin bir
  Türkçedir.
• Yazitlarda yer yer gerçekçi bir tarih dili, yer
  yer elestiri cümleleri, yer yer de güçlü bir
  söylev dili kullanilmistir.
• Yazitlarda, Türk ulusunun benligini unutmamasi ve
  birlik olmasi gerektigi, düsmanlarin tatli
  sözlerine ve hediyelerine aldanmayip uyanik
  olmasi gerektigi vurgulanmistir.

45

• Yazitlarin varligindan ilk kez, 13.yy.da Ilhanli
  dönemi tarihçisi Cüveyni Tarih-i Cihan-Güsa
  adli eserinde bahsetmistir.
• Orhun yazitlarini, bilim dünyasina ilk kez,
  Isveçli bir subay olan Strahlanberg tanitmistir.
• Anitlar üzerindeki yazilari ise ilk kez
  Danimarkali bilgin Thomsen 1893te okumustur.
• Yazitlarin tamaminin okunmasi 1922de
  tamamlanabilmistir.

46
B-UYGUR EDEBIYATI

• Göktürk Devleti'nin yikilisindan sonra idareyi
  ellerine alan Uygurlar devrinde Türk Edebiyati,
  eskiye nispetle gelisme göstermis ve birçok
  mevzuda eserler yazilmistir.
• Ilk devri 745-840 yillarinda olmak üzere iki
  kisimda ele alinan Uygur devri dil yadigârlari,
  bir hayli zenginlik gösterir.
• Bu metinler, Uygurlarin mensup oldugu dinlere
  göre
• 1. Mani,
• 2. Burkan (Buda)
• 3. Islâm muhiti eserleri olmak üzere üç
  kisimda ele alinabilir.

47

• Bu devirde Türk Edebiyatinda kosug, kojang
  sarki, türkü,kosma, taskut beyit, takmak
  türkü, bulmaca ir, yir sarkici, küg aheng,
  slok, soluka manzume, padak misra kavi,
  kavya siir, bas, basik ilâhi gibi bir kismi
  Sanskritçe'den alinmis edebî terimleri de görmek
  mümkündür.
• Bundan baska Aprinçur Tigin, Kül Tarkan, Sinku
  Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-Siri, Asig Tutung,
  Çisuya Tutung, Kalim Keysi, Çuçu ve Yusuf Has
  Hacib gibi sairler, eserleriyle görülürler.
• Bunlardan son ikisi Islâmî devirdeki Türk
  edebiyati içine girmektedir.
• Çuçu adindaki saire, Kasgarli Mahmud, Dîvânü
  Lügâtit-Türk adli eserinde yer vermistir.

48

• 9. ve 10.yüzyillarla 11. yüzyilin ilk yarisini
  içine alan Uygur Türk Edebiyati da, yazitlara yer
  vermistir.
• Bunlardan ilki, Uygurlarin ikinci hükümdari
  Moyuncur adina dikilmistir.
• Mogolistanin Sine Usu Gölü civarinda bulunan
  yazit, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden
  bahsetmektedir.
• 8. yüzila ait olan bu yazit, daha çok Sine Usu
  adiyla anilmistir.

49

• Maniheizm'in kabulüyle Maniheist olan Sogdlarin
  yazisi alinmis, fakat Göktürk yazisi az da olsa
  kullanilmistir.
• Ikinci bir sebep, 840 yilindan sonra Uygurlar,
  yerlesik bir medeniyete geçmislerdir.
• Dil, gerek sentaks bakimindan, gerekse yabanci
  kelimelere açildiklari için, bozulmus ve
  açikligini kaybetmistir.
• Bu devirde Nesturilige ait metinler de olmakla
  birlikte, daha çok Budizm ve Maniheizm dinlerine
  ait eserler agir basarlar.

50

• Bu kitabe de dil ve yazi bakimindan Göktürk
  Âbidelerine benzemektedir.
• Eser, Ramstedt ve Hüseyin Nâmik Orkun tarafindan
  nesredilmistir.
• Uygurlarin ikinci devresinde ortaya konan
  eserlerde, mühim degisiklikler görülür.
• Her seyden önce Göktürk yazisi birakilmis, Sogd
  alfabesiyle eserler verilmistir. Bunun sebebi
  dindir.

51

• Ayrica hukuk, tip, tarih ve cografya ile ilgili
  kitaplarin bulundugunu zikretmek gerekir. Bu
  eserlerin bazilari tercümedir.
• Belirli bölgelerde parça parça bulunan metinler,
  toplama olarak belirli isimlerde, eser olarak ele
  geçenlerse, tasidiklari adlarla
  nesredilmislerdir.
• Prof. W. Bang, V. Gabain ve büyük Türk filologu
  Prof. Dr. Resit Rahmeti Aratin birlikte
  çalismalarinin sonucu
• On cüzden meydana gelen ve Berlin Prusya
  Akademisi yayinlari arasinda yer alan Turfan Türk
  Metinleri
• Turfanda Bulunan Iki Kazik Üzerindeki Yazilar

52

• Hoçada Bulunan Türkçe Mani Metinleri
• Dört cüzden meydana gelen ilk üçü Müller,
  dördüncüsü Gabain tarafindan hazirlanan ve Prusya
  Akademisince nesredilen Uygurica
• Radloffun hazirlamaya basladigi ve Prof.
  Malovun 1928 yilinda nesrettigi yedisi Buda,
  ikisi Mani ve biri Hiristiyanliga ait olan Uygur
  Dili Yadigârlari
• Von le Cogun 1910 yilinda Berlin Akademisi
  yayinlari içinde nesrettigi "Mani Dinine Âit Bir
  Metin Parçasi"
• Bang ve Resit Rahmetinin birlikte 1932 yilinda
  nesrettikleri "Eski Turfan Sarkilari
• Resit Rahmeti Arat tarafindan nesredilen tibba
  dâir eserler, parça parça eserlerdir.

53

• Bunlardan baska Altun Yaruk ile Iki Kardes
  Hikâyesi, basli basina eser olarak Uygur Türk
  Edebiyati içinde, hususî bir degere sahiptir.
• Altun Yaruk(Altin Isik), 1697 yilinda istinsah
  edilen, Budist Sari Uygurlara ait olan bir
  eserdir.
• Prof. Malov tarafindan bulunan eser, Budizme ait
  olup, bu dinin akide ve ahlâkla ilgili
  esaslarindan bahsetmektedir.
• 1908 yilinda Kansu vilayetinde bulunan Iki Kardes
  Hikâyesinin asli Pariste Bibliothèque
  Nationalededir.

54

• Eser ilk önce Cl. Huart, 1914 yilinda da Pelliot
  tarafindan nesredilmistir.
• Türkiyede Hüseyin Namik Orkun, Pelliot nesrine
  dayanarak Prens Kalyanamkara ve Papamkara
  Hikâyesinin Uygurcasi adiyla, Dil Kurumu
  yayinlari arasinda bastirmistir.
• Turfan Türk Metinleri adli eserin bunlar içinde
  ayri bir yeri vardir.
• Bilhassa 8. cüzde yer alan Sekiz Yükmek(Sekiz
  Yigin) adini tasiyan metin, kelime zenginligi
  bakimindan dikkati çeker.
• Ayrica açik bir ifadenin hakim oldugu metinde
  yer alan mefhumlarin Türkçe'de karsilanisi, esere
  ayri bir deger katar.

55

• Uygurlarin edebiyatlarinin bir devami olarak
  tesekkül eden Islâmiyet'ten sonraki eserlerde,
  Uygur yazisi, kendisini uzun müddet korur.
• Islâmiyet'in kabulüyle alinan Islâmî Türk
  yazisiyla atbasi yürüyen ve ikili bir alfabenin
  içine giren Türklük âlemi, eserlerinde her
  ikisine de yer verir.
• Uygur yazisini bilen kâtipler bahsi adiyla
  anilir ve Uygur yazisi, paralarda da görülürdü.
• Hakâniye (Karahanlilar) Devletinde, Mogol
  Imparatorlugunda, Ilhanlilar zamaninda,
  Timurlular ve Altinordu Devleti'nde Islâmî Türk
  yazisina yer verilmekle birlikte, resmî kitabette
  daima Uygur yazisi kullanilmistir.

56

• Hattâ Anadolu Türkleri de bu yaziyi bilip
  kullanmislar ve bu durum Fatih zamanina kadar
  kendini korumustur.
• Bilindigi üzere Fatih Sultan Mehmed Han
  zamaninda bazi yarliklar, bu harflerle
  yazilmistir.
• Kasgarli Mahmudun Dîvânü Lügâtit-Türk adli
  eseri bir tarafa birakilirsa, Islâmî Türk
  Edebiyatinin baslangicinda yer alan eserler
  Kutadgu Bilig, Atabetül-Hakâyik,
  Bahtiyarnâme, Miracnâme, Tezkiretül-Evliyâ
  ve Mîr Haydarin Mahzenül-Esrâr Tercümesi
  Uygur yazisiyla yazilan eserlerin basinda
  gelmektedir.
• Fakat bu eserlerin Islâmî Türk yazisina yer
  veren nüshalarini da zikretmek gerekir.

57
ISLAMI DÖNEM TÜRK EDEBIYATI

• Türkler, 8.yy.dan itibaren Müslümanligin
  etkisinde kalarak yeni dini kabul etmege
  baslamislardir.
• 10.yy.dan itibaren Islamiyet, Türkler arasinda
  tam anlamiyla yayilmistir.
• 10.yy.da Abdülkerim Satuk Bugra Han ilk Müslüman
  Türk devleti olan Karahanlilar devletini
  kurmustur.

58

• 11.yy.dan itibaren Türkler Arap alfabesini
  kullanmaya baslamislardir.
• Islam dini, Türklerin sosyo-ekonomik yapisini,
  sanatini derinden etkilemistir.
• Türk kültürü, Islam dininin etkisiyle yeni bir
  görünüm kazanmistir.
• Islam inancinin izlerini tasiyan destanlar,halk
  hikayeleri olusmaya baslamistir.

59

• Bu dönemde Islami yerinde ögrenmek için Arap ve
  Fars bölgelerine giden Türk aydinlari bu
  ülkelerin edebiyatlarindan etkilemislerdir.Yalniz
  bu etkilenme körü körüne bir taklit degildir.
• Edebiyatimizda Arap ve Fars edebiyatlarindan
  etkilenme sonucu Divan edebiyati
• Islamiyet öncesi Türk edebiyati geleneginden Halk
  edebiyati ortaya çikmistir.

60

• Islamiyetin kabulünden sonra Türkler, iki lehçe
  ile eserler ortaya koymuslardir

61

• A- Dogu Lehçesi (Hakaniye Türkçesi)
• Karahanlilar, Müslümanligi kabul eden ilk Türk
  devletidir.
• 10.-12.yy.larda Karahanlilar döneminde konusulan
  Türkçedir.
• 14.yy.dan itibaren Çagatayca adini alan bu lehçe
  aslinda Uygurcanin devamidir.
• Bugünkü Özbekçe ise Çagataycanin devamidir.
• Karahanlilar döneminde yazilan en ünlü eserler
  Kutadgu Bilig, Divan-i Lügatit-Türk ve
  Atabetül-Hakayik tir.Bunlarin disinda bir
  diger eser ise Satuk Bugra Han Tezkiresi(Destani)
  dir.

62

• B- Bati Lehçesi (Oguzca)
• Göktürkçenin devamidir.
• Selçuklu Imparatorlugu döneminde Batiya dogru
  yayilmistir.
• 14.yy.dan itibaren Azeri Türkçesi ve Anadolu
  Türkçesi olarak ikiye ayrilmistir.
• Anadolu Türkçesinin yerini bugünkü Türkiye
  Türkçesi almistir.

63

• Islami Dönem Türk Edebiyati 2 bölümde incelenir
• A- Divan Edebiyati
• B- Halk Edebiyati
• 1. Anonim Halk edebiyati,
• 2. Asik edebiyati,
• 3. Tekke (Tasavvuf) edebiyati

64
ILK ISLAMI TÜRK EDEBIYATI ESERLERI

• 1. Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib -
  1070)
• 2. Divan-i Lügatit- Türk (Kasgarli Mahmut -
  1072/1074)
• 3. Atabetül-Hakayik (Edib Ahmet Yükneki -
  12.yy.)
• 4. Divan-i Hikmet (Ahmet Yesevi -
  12.yy.)

65
KUTADGU BILIG

• 11. yyda (1069-1070) Yusuf Has Hacip tarafindan
  yazilmistir.
• Islam kültürü etkisindeki ilk edebi eserdir.
• Karahanli hükümdari Tabgaç Bugra Hana
  sunulmustur.
• Kutadgu Bilig saadet veren bilgi, ilim
  anlamina gelir.

66

• Didaktik bir eserdir. Edebiyatimizin ilk
  mesnevisidir.
• Mesnevi seklinde aruz vezniyle 6645 beyit olarak
  yazilmistir.
• Eserde 173 tane de dörtlük vardir.
• Eserde amaç,toplum hayatindaki bozukluklari
  düzeltecek,insani mutlu edecek yollar bulmakbu
  yollari,devrin hükümdarina ögütler halinde
  göstermektir.
• Ahlak,dinin önemi,devlet idaresi gibi konulara da
  deginilmistir.
• Eser ilk siyasetname kitabi olma özelligi de
  tasir.

67

• Eserde dört sembolik sahsiyet yer alir
• - Gündogdu Adaleti temsil eden hükümdar,
• - Aytoldi Mutlulugu temsil eden vezir,
• - Ögdülmüs Vezirin akli temsil eden oglu,
• - Odgurmus Akibeti temsil eden bir dindar.
• Hakaniye lehçesiyle yazilan eserde Arapça ve
  Farsça sözcükler de kullanilmistir.

68
DIVAN-I LUGATIT-TÜRK

• 11.yyda (1072-1074) Kasgarli Mahmut tarafindan
  yazilmistir.
• Ebul Kasim Abdullaha sunulmustur.
• Eser Türk dilinin ilk sözlügü, ilk dilbilgisi
  kitabi olma özelligi tasir.
• Türkçenin ilk sözlügü ve dilbilgisi kitabidir.

69

• 7500 Türkçe kelimenin Arapça karsiligi
  verilmistir.
• Türk dilini Araplara ögretmek amaciyla
  yazilmistir.Bu nedenle Arap Alfabesiyle kaleme
  alinmistir.
• Yazar Türkçe kelimelerin karsiliklarini halk
  dilinden derledigi örneklerle delillendirmistir.
• Eserde kelimelerin anlamlarinin yaninda
  kelimenin türü, yapisi,cümledeki kullanimi,
  sözcügün, degisik Türk boylari arasindaki
  kullanimi da verilmistir.

70

• Türk boylari ve cografyasi ile Türklerin örf ve
  gelenekleri üzerine önemli bilgiler vardir.
• Devrinin Türk dünyasini gösteren bir harita da
  vardir.
• Hakaniye lehçesi kullanilmistir.
• Eser,ansiklopedik bir özellik tasir.Tarih,
  cografya, folklor vb. bilimler açisindan temel
  bir kaynaktir.

71
ATABETÜL-HAKAYIK

• 12.yy.da Edip Ahmet Yükneki tarafindan kaleme
  alinmistir.
• Eser Dad Sipehsalar Mehmet Bey adli birine
  sunulmustur.
• Atabetül Hakayik hakikatler esigi anlamina
  gelir.
• Aruz vezniyle(Kutadgu Biligin kalibiyla) mesnevi
  tarzinda yazilmistir.
• Ayet ve hadislere dayanarak Islam ahlakini
  ögretmeye çalisan didaktik bir eserdir.
• Cömertlik,dogruluk,ilim, cahilligin
  zarari,dünyanin geçiciligi, alçakgönüllülük,
  kibirlilik gibi konular islenmistir.

72

• Eserde 46 beyit ve 101 dörtlükten meydana
  gelmistir.
• 46 beyitlik bölüm, eserin giris kismi (Allahin,
  Peygamberimizin ve dört halifenin övüldügü bölüm)
  olup gazel biçiminde kafiyelenmistir.
• 101 dörtlükten olusan bölüm ise asil konuyu
  anlatir.Dörtlükler manilerdeki gibi aaxa seklinde
  kafiyelenmistir.
• Eserin dili biraz agirdir.Arapça ve Farsça
  kelimelere rastlanir.
• Hakaniye lehçesiyle yazilmistir.

73
DIVAN-I HIKMET

• 12.yyda Hoca Ahmet Yesevi tarafindan
  yazilmistir.
• Hikmet Ahmet Yesevinin siirlerine verdigi
  isimdir.
• Eserin dili sadedir.
• Eserin yazilma gayesi, halka Islamiyet'i hikmetli
  bir sekilde ögretmektir.
• Dörtlüklerle(kosma nazim biçimi) ve hece vezniyle
  yazilmistir.
• Gazel ve mesnevi biçiminde yazilmis hikmetler de
  vardir.
• Hakaniye lehçesi kullanilmistir. Arapça ve Farsça
  sözcükler azdir.
• Eser, basta Yunus Emre olmak üzere, birçok
  tasavvuf sairini etkilemistir.

74
DIVAN EDEBIYATI

• Türklerin Islam kültüründen etkilenmeleri sonucu
  olusturduklari bir edebiyattir.
• Klasik Türk Edebiyati, Yüksek Zümre
  Edebiyati, Havas Edebiyati adlari ile de
  anilir.
• Belirli ilkeler çevresinde gelisen bu edebiyat
  sairlerin, siirlerini Divan denilen yazma
  kitaplarda toplamalarindan dolayi daha çok Divan
  Edebiyati adiyla ifade edilmektedir.

75

• Divan edebiyatinin ilk ürünleri olan Kutadgu
  Bilig, Atabetül- Hakâyik gibi eserler daha Orta
  Asyada iken(11.ve 12 .yy.da) verilmistir.
• Anadoluya göçen Türkler, Divan edebiyatini
  burada da sürdürmüsler, yeni eserler
  vermislerdir.
• Divan edebiyati 11.yy.dan 1860a kadar ürünler
  vermistir.
• Bu edebiyatta hem siir hem düzyazi alaninda
  eserler vardir ancak Divan edebiyati, siir
  agirlikli bir edebiyattir.

76
DIVAN EDEBIYATININ KAYNAKLARI

• Islam inançlari (ayetler ve hadisler),
• Islami bilimler(tefsir, kelam, fikih),
• Islam tarihi,
• Tasavvuf felsefesi ve terimleri,
• Iran mitolojisi( kisiler ve olaylar ),
• Peygamberlerle ilgili öyküler, mucizeler,
  efsaneler, söylentiler
• Tarihî, efsanevî, mitolojik kisiler ve olaylar,
• Çagin bilimleri,
• Türk tarihi ve kültürü,
• Dönemin edebiyat anlayisi,
• Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalar.
• Yunan mitolojisi

77
DIVAN SIIRININ ÖZELLIKLERI

• Siirde aruz ölçüsü kullanilmistir.
• Nazim birimi beyittir.Dörtlük ve bentlerle
  yazilan siirler de vardir.
• Konular oldukça sinirlidir Islam mitolojisi,
  klasik ask öyküleri,kadin, sarap, din ve
  tasavvufla ilgili konular ile bazi felsefi
  düsünceler en çok islenen konulardir.

78

• Tüm sairlerin kullandigi mazmunlar
  (kliselesmis,kaliplasmis sözler) aynidir.
  servi_boy yerine ok_ kirpik yerine
  kullanilir.
• Dil süslü ve sanatlidir.Arapça ve Farsça kelime
  ve tamamlamalara sikça yer verilir.
• Siirde konu bütünlügü aranmaz.Beyit bütünlügü
  esastir.Her beyit ayri bir konuyu isler.
• Anlamdan çok söyleyis önemlidir.Ne söyledigi
  degil nasil söyledigi önemlidir.
• Kafiye, göz içindir. Genellikle tam ve zengin
  kafiye kullanilmistir.

79

• Siire baslik konmaz.Her siir, redif veya türünün
  adi ile anilir.
• Insanin iç dünyasina yönelik, soyut ve kitabî bir
  edebiyattir.
• Özgün degil taklitçidir.(Arap ve Fars
  edebiyatlari etkisindedir.
• Nazim biçimi olarak gazel, kaside, rubai gibi
  Arap ve Fars edebiyatlarindan alinan nazim
  sekilleri kullanildigi gibi tuyug ve sarki gibi
  divan edebiyatina Türklerin kazandirdigi nazim
  sekilleri de kullanilmistir.

80

• Divan siiri, kuralci bir siirdir. Divan siirinde
  konudan çok konunun islenisi ( üslup, anlatim )
  önemlidir. Ayni konu, birçok sair tarafindan
  degisik biçimlerde anlatilmistir.
• Siirde en küçük nazim biçimi tek dizeden
  olusur.Bir manzum parça içinde yer almayan böyle
  dizelere misra-i azâde denir.
• Siirde, tasavvuf, Sebk-i Hindî ve Mahallîlesme
  akimlarinin etkileri görülür.
• Divan siirinde Âsik Pasa, Nedim ve Seyh Galip
  heceyle birer siir denemesi yapmislardir.

81
DIVAN DÜZYAZISININ (NESRININ) ÖZELLIKLERI

• Divan edebiyatinda düzyazi ikinci plandadir.
• Divan düzyazisi insâ düzyaziyla ugrasan
  kisiler münsî düzyazidan olusan eserler de
  münseât olarak adlandirilmistir.
• Divan düzyazisinda bir düsünceyi anlatmaktan çok,
  onu süslü bir biçimde ifade etmek önemli
  sayilmistir.
• Cümleler oldukça uzun ve sanatlidir.

82

• Yer yer çok agir bir dil kullanilmistir.
• Süslü nesirde seci adi verilen içuyaklara yer
  verilmistir.
• Noktalama isaretleri yoktur.
• Divan edebiyatinda düzyazi 3 bölümde incelenir
• 1- Sade nesir,
• 2- Orta nesir,
• 3- Süslü nesir

83
A-SADE NESIR

• Halk için, sade bir dille yazilir, temelde
  konusma dili özelligini kaybetmemistir.
• Sade nesir, kolay anlasilir olmayi esas
  almistir.
• Din ve tasavvuf konulu bazi eserlerde, ahlâk
  kitaplarinda ve tarihle ilgili kitaplarda halkin
  anlayacagi bir dil kullanilmistir.
• Sade nesirde yabanci sözcükler az kullanilmistir.
• Evliya Çelebinin Seyahatnamesi, Mercimek
  Ahmetin Kâbusnamesi, Kul Mesutun Kelile ve
  Dimne çevirisi ile Kâtip Çelebinin bazi
  eserleri sade nesrin örnekleridir.

84
B-ORTA NESIR

• Halkin konustugu dilden ayrilmis, yer yer süslü
  nesrin niteliklerini tasimakla beraber anlatmak
  istedigini anlasilir bir sekilde ortaya koyan
  nesirdir.
• Bu nesir türüne daha çok tarihle ilgili
  kitaplarda, Divan sairlerinin yasamlarindan söz
  eden tezkirelerde ve vakanüvistlerin eserlerinde
  rastlanir.
• Âsikpasazade, Naimâ, Peçevîgibi tarih
  yazarlarinin eserlerinde orta nesir özellikleri
  görülür.

85
C-SÜSLÜ NESIR

• Ustalik göstermek amaciyla yazilmis, yabanci
  kelimeler ve tamamlamalarla yüklü sekillerin
  kullanildigi söz ve anlam sanatlariyla dolu,
  baglaçlarla uzayip giden cümlelerle örülmüs,güç
  anlasilir bir nesirdir.
• Süslü nesirde secilere çok yer verilmis,siirsel
  bir dil kullanilmistir.
• Sinan Pasanin Tazarrunamesi süslü nesrin tipik
  bir örnegidir.
• Bunun yaninda Veysî, Nergisî gibi sanatçilar bu
  nesrin ünlü temsilcileridir.

86

• Nesirle Yazilmis Ünlü Eserler
• Kâbusname Mercimek Ahmet
• Tazarrûname Sinan Pasa
• Seyahatname Evliya Çelebi
• Kesfüz-Zünûn Katip Çelebi
• Naimâ Tarihi Naimâ
• Münseat Süslü nesir örneklerinden olusan
  kitaplara denir.

87
Nesir Alaninda Ilkler

• Edebiyatimizda ilk tezkire Mecalisün-Nefais
  Ali Sir Nevai
• Ilk Osmanli tezkiresi Hest Behist Sehi Bey
• Edebiyatimizdaki ilk rapor örnegi Koçi Bey
  Risalesi 4.Murata sunuldu.
• Divan nesrinin son örnegi Sefaretname Yirmi
  Sekiz Mehmet Çelebi(18.yy.)

88
DIVAN EDEBIYATINDA NESIR TÜRLERI

• TEZKIRE
• Ünlü kisilerin hayat öykülerinin toplandigi
  eserdir.
• Ilk kez Iranda ortaya çikmistir.
• Türk edebiyatinin ilk tezkiresi, Ali Sir
  Nevainin Mecalisün-Nefaistir.
• Sairlerin hayat hikayelerini anlatan tezkirelere
  Tezkiretüs-Suara din adamlarinin hayat
  hikayelerini anlatan tezkirelere
  Tezkiretül-Evliya denir.

89

• TARIH
• Geçmis olaylari, geçmis belli bir dönemi anlatan
  sanatli düzyazidir.
• Peçevî Tarihi, Naimâ Tarihi
• SEFARETNAME
• Siyasi bir görevle yurt disina gönderilen
  elçilerin, devlet adamlarinin gittikleri yerin
  durumuna iliskin izlenimlerini, görüslerini
  anlatan eserlerdir.
• Bu tür eserlerin en önemlisi, Yirmi Sekiz Çelebi
  Mehmetin Sefaretname adli eseridir.

90

• SEYAHATNAME
• Yazarlarin gezip gördükleri yerlerden edindikleri
  izlenimleri anlatan eserlerdir.
• En önemlisi, Evliya Çelebinin Seyahatname adli
  eseri ve Pirî Reisin Kitab-i Bahriye adli
  eseridir.
• Türk edebiyatinda ilk seyahatname örnegi, Ahmet
  Fakihin Kitab-i Evsaf-i Mesacid-i Serife
  (Peygamberimizin mescidinin güzellikleri
  anlatilir) adli eseridir.

91

• SIYASETNAME
• Devlet adamlarina, yöneticilik sanatina iliskin
  bilgiler veren edebi eserlerdir.
• Genellikle padisahlar için kaleme alinmistir.
• Siyasetnamelerde padisahlarin sahip olmasi
  gereken nitelikler, saltanatin kosullari ve
  kurallari, ideal devlet örgütünün nasil olmasi
  gerektigi, kötü yönetimin zararlari anlatilir.
• En ünlüsü Selçuklu veziri Nizamülmülk ün
  Meliksahin istegi üzerine kaleme aldigi
  Siyasetnamesidir.
• Ilk siyasetname örnegi Yusuf Has Hacib in
  Kutadgu Bilig adli eseridir.

92

• MÜNSEAT
• Sanatli nesir türünde yazilan bir edebi türdür.
• Münseatlarda konu birligi yoktur.
• Resmi yazilardan olusan münseatlar, genellikle
  devlet büyüklerince kaleme alinmistir.
• Sairlerin mektuplarindan olusan münseatlar da
  vardir En önemlisi Fuzulinin Sikayetname adli
  eseridir.
• Veysî ve Nergisî münseatlariyla ünlüdür.

93

• KISAS-I ENBIYA
• Peygamberlere ait kissalari içeren eserlerdir.
• Türk edebiyatinda ilk kisas-i enbiya Çagatay
  hükümdari Termasirin emiri Nasuriddin
  Tokboganin emri üzerine Rabguzinin kaleme
  aldigi Kisas-i Enbiya adli eserdir.
• Tanzimat döneminde Ahmet Cevdet Pasa nin
  Kisasül-Enbiya ve Tevarih-i Hülefa adli eserleri
  önemlidir.
• SURNAME
• Sünnet, dügün, senlik gibi sevinçli olaylari
  anlatan eserlerdir.

94
DIVAN SIIRI NAZIM BIÇIMLERI
95

• Divan siiri nazim biçimleri misralarin
  dizilisi ve uyak örgüsü bakimindan üç ana
  grupta incelenir
• Beyitlerle kurulan nazim biçimleri
• Dörtlüklerle kurulan nazim biçimleri
• Bentlerle kurulan nazim biçimleri

96
BEYITLERLE KURULANLAR

• GAZEL
• Ask, ayrilik, hasret,felsefi ve didaktik
  düsünceler, ölüm gibi lirik konularin islendigi
  siir türüdür.
• Konu yönünden Halk siirindeki kosmaya benzer.
• Türk edebiyatina Arap edebiyatindan girmistir.
• Aruzun her kalibiyla yazilabilir.
• Ilk beytinematla son beytine maktadenir.

97

• En güzel beyite beytül-gazel denir.
• Son beyitte sairin mahlasi yer alir.Makta beytine
  Tac-beyit de denir.
• Gazelin bütün beyitlerinde ayni konu isleniyorsa
  buna yek-ahenk gazel denir.

98

• Genellikle gazelin beyitleri arasinda konu
  birligi yoktur.
• Bütün beyitleri ayni güzellige sahipse yek- avaz
  gazel denir.
• Beyit sayisi 5-15 beyit arasindadir.
• Ilk beyit kendi arasinda kafiyelidir.Diger
  beyitlerin ikinci beyitleri birinci beyit ile
  kafiyelidir.Yani aa,ba,ca,da,ea seklindedir.

99

• Askin verdigi mutlulugu,sikintiyi,sevgiliden
  yakinmayi,sevgiliye karsi yakarislari, içli ve
  duygulu olarak anlatan gazellere
  âsikâne(garami,lirik)gazel adi verilir.Divan
  edebiyatinda bu alanin tek temsilcisi Fuzûlidir.
• Genellikle içkiyi, içki zevkini, içki ile ilgili
  düsünceleri, hayata karsi kayitsizligi,
  yasamaktan zevk almayi konu olarak isleyen
  gazellere rindâne gazel denir.Bu türde en
  basarili sanatçi Bâkidir.

100

• Kadini ve askin güzelliklerini konu alan, zarif
  ve çapkin bir anlatimla söylenmis gazellere
  sûhâne gazel denir.Nedim bu yoldaki
  gazelleriyle taninmistir.Bu tür gazellere
  Nedimâne gazel de denir.
• Ahlakla ilgili ögütler veren, türlü hayat
  görüslerini yansitan, özdeyis niteligindeki
  sözlerin agir bastigi gazellere Hikemî gazel
  denir. Nâbi bu tarz gazelleriyle ün kazanmistir.

101

• KASIDE
• Din ve devlet büyüklerini övmek amaciyla belirli
  kurallar içinde yazilan uzun siirlere denir.
• Arap edebiyatindan geçmistir.
• Kafiye düzeni gazelin kafiye düzeniyle aynidir.
• Ilk beytine matla son beytine makta denir
• Sair matla beytini kasidenin her hangi bir
  yerinde yineleyebilir.
• Birden fazla matla beyti olan kasidelere zatül-
  metali denir.

102

• Kimi kasidelerde fahriye ve tegazzül bölümleri
  olmayabilir.Ama diger bölümlerin bulunmasi
  zorunludur.
• Sair mahlasinin bulundugu beyte taç beyit denir.
• En güzel beytine beytül - kasid denir.
• En az 31(33)en fazla 99 beyit olur.
• Kasidelerin özel bir adi yoktur. Adlandirma nesib
  bölümünde islenen temaya, uyagin son harfine ya
  da rediflere göre yapilir Bahariye,ramazaniye,si
  taiye,.vb.
• Kimi zaman kasideyi olusturan beyitlerin dize
  ortalarinda uyakli oldugu görülür. Bunlara
  musammat kaside denir.

103

• Kaside belli bölümler halinde yazilir.
• a) Nesib ya da Tesbib Kasidenin ilk bölümüdür.
  Bahar mevsimi , kis manzaralari betimlenir ya da
  kurban ve ramazan bayrami anlatilir.Genellikle
  kasidenin en uzun ve sanatli bölümüdür.
  Kasidelere ismini veren bölümdür.
• b) Girizgah Nesib bölümünden asil konuya geçisi
  ifade eden bir veya birkaç beyittir . Nükteli,
  ince sözlerin söylendigi bölüm.
• c) Medhiye Asil anlatilmak, övülmek istenen
  kisi için ne denecekse açiklanir .Asil bölümdür.

104

• d)Fahriye
• Sairin kendini övdügü ve diger sairlerle
  karsilastirdigi bölümdür.
• e)Tegazzül
• Kasideyle ayni ölçüde ve uyakta gazel yazilir.
• f)Dua
• Sair övdügü kisinin basarilarinin devamli olmasi,
  ömrünün uzun olmasi için dualar eder iyi
  dileklerde bulunur.

105

• Kasideler Konularina Göre de Degisik Adlar Alir.
  Bunlara Divan edebiyati nazim türleri de denir.
• Tevhid Allahin birligini anlatan kasideler.
• Münacaat Allaha yalvarmak,dua etmek amaciyla
  yazilan kasideler.
• Naat Peygamberimizi övmek için yazilan
  kasideler.
• Medhiye Devrin ileri gelenlerini övmek için
  yazilan kasideler.
• Hicviye Devrin yöneticilerini elestirmek için
  yazilan kasideler.
• Mersiye Devlet büyüklerinin ölümünden duyulan
  üzüntülerin anlatildigi kasideler.
• Fahriye Sairlerin kendilerini övmek amaciyla
  yazdiklari kasidelerdir.

106

• KITA
• Belli bir uyak düzeniyle yazilmis olan,dizeleri
  arasinda ölçü birligi bulunanherhangi bir
  düsünce ya da duyguyu en az ikiden baslamak
  üzere,en çok on iki beyitte anlatan nazim
  biçimine denir.
• Aruzun her kalibiyla yazilir.
• Iki beyitten fazla olan biçimine kita-i kebire
  denir.
• Kitada genellikle sairin mahlasi yoktur.
• Genelde beyitler arasinda anlam birligi vardir.
• Gazelden farkli olarak matla ve makta beyitleri
  yok.
• Kafiyelenisi xa,xa,xa...
• Daha çok felsefi ve toplumsal düsünceler,
  elestiriler, hicivler kita biçimiyle anlatir.

107

• MESNEVI
• Mesneviler ögüt verici bir olayi anlatan uzun
  siirlerdir. (savas, ask, tarihi olaylar, evlenme
  ve sünnet törenleri, didaktik konular, din ve
  tasavvuf)
• Iran edebiyatindan geçmistir.
• Mesneviler, Divan edebiyatinda, bir bakima
  günümüzdeki roman ve hikayenin yerini tutuyordu.
• Beyit sayisi sinirsizdir. Divan siirinin en uzun
  nazim biçimidir.

108

• Beyitler arasinda anlamca baglilik vardir.
• Her beyit kendi arasinda kafiyelidir.
  (aa,bb,cc,dd...)
• Aruzun kisa kaliplari ile yazilir.
• Bes mesnevinin bir araya gelmesiyle hamse
  olusur.
• Divan edebiyatindaki hamse sahibi ilk sairimiz
  Ali Sir Nevaidir.
• Türk edebiyatinin ilk mesnevisi Yusuf Has
  Hacib(11.yy.)in yazdigi Kutadgu Bilig dir.
• Mevlana Celaleddin-i Ruminin 25700 beyit olan ve
  6 cilt tutan ünlü eseri de mesnevi adiyla bilinir.

109

• Mesnevinin bölümleri sunlardir
• Mensur ya da manzum dibace,
• Tevhid,
• Münacaat,
• Naat,
• Miraciye (Kimi mesnevilerde bu bölüm yoktur).
• Medh-i Çehar-i Yar-i Güzin(Dört halifeye övgü)
• Eserin sunuldugu kisiye medhiye,
• Sebeb-i telif ya da sebeb-i nazm-i kitab,
• Agaz-i destan
• Hatime

110

• MÜSTEZAT
• Gazelin özel bir biçimine denir
• Bir uzun bir kisa dizeden olusan nazim seklidir.
• Kisa dizelere ziyade denir.
• Aruzun bir tek kalibiyla yazilir.
• Kafiyelenisi gazel gibidir.
• Makta beyti yoktur.

111
Nazim Birimi Dörtlük Olanlar

• RUBAI
• Iran edebiyatindan geçmistir.
• Dört dizeden olusur.
• Kafiye düzeni aaxa seklindedir.
• Sarap,dünyanin türlü nimetlerinden
  yararlanma,hayatin anlami ve hayat felsefesi ve
  ölüm gibi konular islenir.
• Dizeler arasinda anlam birligi vardir.
• Kendine özgü 24 kalibi vardir.
• Rubai biçiminin en büyük sairi, Iranli Ömer
  Hayyam (12.yy.) dir.
• Divan edebiyatinda rubai yazmayi meslek edinmis
  tek sair Azmizade Haleti(17.yy.)dir.
• Cumhuriyet döneminde Y.Kemal Beyatli rubaileriyle
  taninmistir.

112

• TUYUG
• Türklerin buldugu bir nazim biçimidir.
• Dört dizeden olusur.
• Kafiyelenisi rubai gibidir(aaxa).Tüm dizeleri
  uyakli tuyuglar da vardir.
• Aruzun Failatün,Failatün,Failün kalibiyla
  yazilir.
• Konu sinirlamasi yoktur.Rubaide islenen konular
  tuyugda da islenir.
• Halk siirindeki maninin karsilidir.
• Azeri ve Çagatay edebiyatlarinda gelismistir.
• Nesimi, Kadi Burhaneddin, Ali Sir Nevai
  tuyuglariyla taninmistir.

113
Bentlerle Kurulanlar

• MURABBA
• Dörder dizelik bentlerden olusur.
• En az 3, en çok 7 bent halinde yazilir.
• Ilk dörtlük kendi arasinda kafiyelidir.Diger
  dörtlüklerin 4. dizeleri 1. dörtlük ile
  kafiyelidir.(aaaa,bbba,ccca,)
• Murabbalarda övgü, yergi, dini ve ögretici
  konular islenir.
• Bizde bu türün en basarili sairi Namik Kemaldir.

114

• Murabbanin en yaygin türleri sunlardir
• TERBI ( DÖRTLEME)
• Bir sairin bir gazelinin her beytinin üstüne
  baska bir sairin ikiser dize eklenmesiyle olusan
  murabbadir.
• Eklemelerin ölçüye ve uyaga uyma zorunlulugu
  vardir.

115

• SARKI
• Besteyle okunmak için yazilan,dörder dizelik
  bentlerden olusan nazim biçimidir.
• Halk edebiyatindaki türkünün etkisiyle olustugu
  söylenebilir.
• Dörtlük sayisi 3-5 arasindadir.
• Birinci dörtlükte 2. ve 4.diger dörtlüklerde ise
  4. dize tekrarlanir.Bu dizelere nakarat denir.

116

• Kafiye örgüsü abab,cccb,dddb veya aaaa,bbba,ccca
  gibi
• Türklerin kazandirdigi bir nazim seklidir.
• Günlük hayat,ask,sevgi gibi konular islenir.
• Sarki türünün en büyük sairi Nedimdir.
• Cumhuriyet döneminde Yahya Kemal de bu türde
  siirler yazmistir.
• Lale Devrinde(18.yy.) gelismis ve
  yayginlasmistir. 

117

• MUHAMMES
• Beser dizelik bentlerle kurulan bir nazim
  biçimidir.
• Kafiye düzeni aaaaa,bbbba,cccca biçimindedir.
• BASLICA TÜRLERI
• Tahmis(Besleme) Bir gazelin üstüne üçer dize
  eklenmesiyle olusturulan muhammestir.
• Tastir Bir gazelin her beytinde iki dize arasina
  üçer dize eklenmesiyle olusturulan muhammestir.
• Tardiye Ilk iki bendinin son dizesi, diger
  dizeleriyle uyakli olmayan muhammestir. Seyh
  Galib Türk edebiyatinin en güzel tardiyelerini
  yazmistir.

118

• TERKIB-I BENT
• Bentlerde kurulan bir nazim seklidir.
• Her bent 7 ile 10 beyit arasinda degisir.
• Bent sayisi 5 ile 10 bent arasinda degisir.
• Gazeldeki gibi kafiyelenir.
• Her bent arasinda vasita beyti bulunur.

119

• Vasita beytinin üstündeki beyitlerin tümüne
  terkibhane denir.
• Talihten,hayattan sikayetdini , tasavvufi ve
  felsefi düsünceler anlatilir.
• Terkib-i bentlerde her bentten sonra vasita beyti
  degisir.
• Bagdatli Ruhi ve Ziya Pasa bu nazim biçiminin
  usta sairlerindendir.

120

• TERCI-I BENT
• Biçim ve uyak yönüyle Terkib-i Bende benzer.
• Terkib-i Bentte degisen vasita beyti Terci-i
  Bentte degismez.
• Vasita beytinin aynen tekrarlanmasi bütün
  bentlerde ayni konuyu islemeyi zorunlu kilar.
• Her bent terci-hane ve vasita olmak üzere iki
  bölümden olusur.
• Felsefi konular,Allahin kudreti, kainatin
  sirlari, tabiatin zitliklari gibi konular
  islenir.
• Ziya Pasa terci-i bentleriyle ünlüdür.

121
NOT

• Ünlü bir sairin siirine baska bir sair tarafindan
  ayni ölçü ve kafiye ile yazilan benzerlerine
  nazire denir.
• Ünlü bir siire, ayni ölçü ve kafiye ile saka
  yollu ve alay edilerek yazilmis nazirelere
  tehzil denir.
• Bir misra veya beytin, baska bir sair tarafindan
  herhangi bir nazim biçimine tamamlanmasina ve bu
  sekilde olusturulmus siirlere tanzim denir.

122

• DIVAN EDEBIYATI SAIRLERI

123

• MEVLANA CELALEDDIN-I RUMI (1201-1273)
• Tasavvuf edebiyatinin en önemli sanatçisidir.
• Mevlevi tarikatini kurmus, Mesnevi adli
  eseriyle Islam dünyasini etkilemistir. Mesnevi
  Farsça yazilmistir.
• Mesnevisinde tasavvufun açiklanmasi ile ilgili
  hikayeler, semboller, ögütler vardir.
• Mevlana sanati mabede sokar, sanati ibadetten
  sayar.

124

• Onun için hayatin her ani, her davranis siir,
  müzik, sema ve bütün güzel sanatlarla ugrasmaktan
  ibarettir.
• Allaha ulasmanin tek yolu,insandaki nefsi
  yenmek, üstün insan olmaktir.
• Ölümü seb-i arus (dügün gecesi) olarak telakki
  eder.
• Eserlerini dönemin edebiyat dili olan Farsça ile
  yazmistir.

125

• ESERLERI
• Mesnevi
• Divan-i KebirEn coskun oldugu dönemlerde
  söyledigi gazel ve rubailerinin toplandigi eser.
• Fih-i MafihMevlananin bazi düsünce ve
  sözlerinin toplandigi eseri.
• Mektubat Selçuklu büyüklerine yazilmis 147
  mektubu içerir.
• Mecalis-i Seba Yedi hutbe yer alir.Hutbelerden
  sonra açiklayici öykülere geçilir.
• Rubailer

126

• SULTAN VELED (1226-1312)
• Mevlananin ogludur.
• Ömrü boyunca Mevlevilik tarikatini yaymaya
  çalismistir.
• Farsça siirlerin yaninda Türkçe siirler de
  yazmistir.
• ESERLERI
• Ibtida-name,
• Intiha-name,
• Rübab-name

127

• HOCA DEHHANI (13.YY.)
• Divan siirinin ilk temsilcisi, din disi divan
  siirinin kurucusu sayilir.
• Horasandan Anadoluya gelerek Konyada Selçuklu
  sarayina girmis, 3.Alaaddinin emriyle Selçuklu
  Sehnamesi ni yazmistir.
• Vatan hasretini yansitan siirlerini Divaninda
  toplamistir.
• Arapça, Farsça ve Türkçeye ayni degeri verir.

128

• GÜLSEHRI (1250? 1335)
• Esas adinin Seyh Ahmet oldugu sanilmaktadir.
• Gençliginde tasavvuf ve edebiyat ögrenmistir.
• Arapça ve Farsça ögrenmisancak siirlerini Türkçe
  yazmistir.
• Türkçeyi sanat dili haline getirmeye çalismistir.
• Düsüncesi ve edebi kimligi bakimindan bir
  tasavvuf sairi olmakla birlikte, Türkçeyi
  idealist bir görüs ve duyusla kullanmistir.
• ESERLERI
• Mantikut-Tayr, Felekname (Farsça olarak kaleme
  almistir.) , Aruz Risalesi, Kudûri Tercümesi

129

• ASIK PASA (1272-1333)
• Kirsehir dogumludur.
• Anadolu Türkleri arasinda tasavvufu yaymak için
  ugrasmistir.
• Türkçenin gelismesi ve yayilmasinda hizmetleri
  bulunan ilk Türkçeci sairlerimizdendir.
• Yunus Emrenin etkisinde kalan, hem hece hem de
  aruzla siirler yazmistir.
• En önemli eseri Garibname adli eseridir.(Bu
  eserinde devrin aydinlarindan, Türkçeye gereken
  önemi vermemelerinden dolayi sitemle bahseder.

130

• AHMEDI (1334-1413)
• 14.Yüzyilin en önemli sairidir.
• Iran edebiyatinin tüm güzellik ve zenginliklerini
  edebiyatimiza aktarmaya çalismistir.
• Zekaya dayanan ölçülü siirleriyle divan
  edebiyatinin gelismesine katkida bulunmustur.
• Tamamen din disi konularda siirler yazmistir.
• Dili, kendinden önce yetisen sanatçilardan
  agirdir.
• ESERLERI
• Iskendername adli mesnevisi önemlidir.
• Bunun disinda Cemsid ü Hursid,
• Divan.
  

131

• KADI BURHANEDDIN(1344-1398)
• Kayseri kadisinin ogludur.Macera dolu bir hayat
  sürmüs,kendisi de kadilik yapmistir.
• 1381de Sivasta tahta çikmis ve 18 yil Sivas
  sultanligi yapmistir.
• Çogunu aruz, bir kismini da hece ile ya