NGA TOKA PARATAIAO

1
NGA TOKA PARATAIAO

• Te hanganga me nga ahuatanga

2
TE NGAU HUARERE
Ko te toka i takahurihuri mai me te awa ki mua i
te awakopaka Pokiha (te whakaahua i raro iho) ka
tukitukia haeretia a te wa, me te ngau mai a te
huakita, hei oneone haumako.

• Ko te ngau huarere te tukitukinga a te wai, a te
  hau, a te haupapa hoki i te toka, i te kohuke
  hoki kia pakupaku ai.

3
HE AHA TE WAIPARA?

• Hua mai ai te toka parataiao i nga tukitukinga o
  etahi atu toka( he ngiha, he kahuarau, he toka
  parataiao ranei), me te whakapiripiringa, te
  raungaitinga, te whatioatanga ano hoki o enei
  mokamoka toka.
• Hua mai ai nga toka parataiao i nga mokamoka
  toka pakaru.
• Ka kiia ai enei mokamoka toka he waipara.
• I takea mai te kupu parataiao i te kupu matua,
  waipara.
• Hua noa mai nga toka parataiao i roto i te wai.
• Kawea ai nga waipara e te ia o nga awaawa me nga
  awa.
• Ma te auto ka taka nga waipara ki raro mehemea ka
  poturi haere te ia wai i te huringa piko, i te
  putanga ranei ki te roto, ki te moana ranei, ki
  tetahi awa ano hoki ranei.
• Ka taka tuatahi ko nga waipara nui atu, ko nga
  waipara mama i te mutunga.

4
Ko te mahuetanga maori nei o te toka hei papa ko
te WHAKAPUTUNGA. Ko nga kaiwhakaputu ko te wai,
ko te haupapa, ko te auto, ko te hau.

• E whakaatu mai ana te mahere o runga ake nei i
  nga papa waipara i whakaputuhia i te roto.
• I te koanga, ka rere mai ko te wai i nga rewanga
  hukapapa maunga. Otira e tohu ana tenei i te nui
  o te waipara ka heke mai i te rewanga hukapapa
  maunga, a, ka noho tarewa i roto i te wai roto.
• Ka tau haere te waipara ki raro, i te raumati,
  otira i te hotoke tonu ki te kopaka te roto, ka
  tau te waipara ki te takere roto.
• Ko nga mokamoka paranui taumaha ka tau tuatahi,
  ka mutu ko nga mokamoka paramama pera i nga
  parakiwai me nga uku.

5
Ko te mahuetanga maori nei o te toka hei papa ko
te WHAKAPUTUNGA. Ko nga kaiwhakaputu ko te wai,
ko te haupapa, ko te auto, ko te hau.

• Ka mahue whakapaparia te waipara, ka tawhito o
  raro iho, a piki hou haere ai.
• Ko te 1 e whakaatu ana i te waipara i
  whakatakotoria ai i te tau 1994, te 2 i te tau
  1995, te 3 i te tau 1996. Ko te wahi kiwikiwi o
  runga ake i te 3 ko te papa whakamutunga i
  whakatakotoria ai i te tau 1997.
• Ka wanangahia enei papa e nga kaitatai arowhenua
  ano nei he rau pukapuka tonu. Ma te kitenga atu i
  nga anga pohatu e tohu i te tawhito o nga papa.
  Mena he anga pohatu e mohiotia ana ko te 50
  miriona tau te tawhito, heoi ko taua papa ano e
  50 miriona tau te tawhito, neke atu, a, ko nga
  papa i raro iho he tawhito ke atu i te 50 miriona
  tau.

6

• Ma te rahi o nga para i roto i te waipara e tohu
  i te rahi o te waipara matua.
• E toru nga momo huanga mai o te toka parataiao i
  enei waipara rereke te rahi.

7

• He toka whakapapa te toka parataiao i hua mai ai
  i te whakapiripiringa, i te raungaitinga, i te
  whatioatanga ano hoki o te waipara.
• E whakaatu mai ana nga whakaahua i nga papa toka
  parataiao i whakaputua ai hei papa. Ka hikina ake
  enei, ka whakapikohia hoki e nga nekehanga
  maunga.

8

• Ko te RAUNGAITINGA te pepehinga o nga papa
  waipara i raro i te taumahatanga nui o nga papa
  toka o runga ake.
• Ma te pepehinga ka whaiti haere te papa tuatahi.
  Ka whaiti nga papa, ka iti haere hoki nga rua
  koputaputa para, na, ka raungaiti rawa nga papa.
• Ko te WHAKAPIRIPIRINGA te huringa o te waipara
  hei toka ma te whakakikinga o nga rua koputaputa
  waipara ki nga whakauruhitanga matu o nga kohuke,
  kia tata, kia piri, kia maro hei toka.
• Ko te konupahiko me te takawai nga tino kohuke
  whakapiri i nga waipara.
• Ko te WHATIOATANGA te huanga o nga topata kohuke
  hou, nui ake i nga topata taketake.
• Ka tioata haere nga waipara ka whakararanga
  haere ano te noho hei takawai tuitui nei e
  tuhonohono ana i nga kano hei toka maro.

9

• Takoto haere ai te toka parataiao hei kahu whaiti
  i te nuinga o te mata-o-nuku, tona 75. Koinei
  hoki te kainga o nga hua nui pera i te wai
  o-papa, te warowaro, te hinu, te oneone. Ko te
  tokauku, te hoanga me te pakeho nga toka
  parataiao e tino kitea ana. I hua mai enei i te
  kohuke e tino kitea ana i te mata-o-nuku, ko te
  wherepara.
• Ma te wairere, pera i te awa maunga i te
  whakaahua i runga ake nei, te tino kaitatari,
  kaikawe hoki o te waipara.

10
NGA PAPANGA ME NGA ANGA POHATU

• Ko nga papa toka ka kiia ai he PAPANGA, he PAPA
  ranei ka kitea i nga paripari kua ngahorohorohia,
  nga riu, nga pakohu, nga wahi i hikina ake e te
  ru whenua.
• Kitea nuiatia ana te anga pohatu ki aua papanga,
  i hua mai ai i nga anga maro o nga kararehe i
  noho ai ki reira i taua wa.
• Mehemea he para otaota te nuinga o nga waipara,
  ka hua mai ko te REI, te WAROWARO ranei.

11
NGA TOKA PARATAIAO

• E rua nga whanau matua o nga toka parataiao
• Nga toka parataiao papa
• hei tauira - he tokamahurehure, he tokauku,
  he hoanga, he tokaparahua, he tokaparu, he papa
  tonu
• Nga toka parataiao kore papa
• hei tauira - he pakeho, he toka kano takawai,
  he tokauku

12
NGA TOKA PARATAIAO PAPA

• Ko nga maramara toka o nga toka matua, o nga
  kohuke ranei e hua tahi mai ai hei toka
  parataiao, ka kiia ai he PAPA.
• Ko nga toka parataiao i hua mai ai i enei papa ka
  kiia ai he toka parataiao papa. (Ko te tikanga o
  tenei momo toka, he maramara toka kua pakaru, a,
  kua kawea ki wahi ke).

• Na te raungaitinga me te whakapiripiringa o enei
  maramara para e toka maro ai.
• Ka tohua ko nga toka parataiao papa i runga i te
  rahi o nga papa.

13
NGA TOKA KORE PAPA

• Hua mai ai nga toka parataiao kore papa i nga
  rerenga kohuke i te waitai, i te pakarukarutanga
  ranei o nga anga me nga koiwi kararehe moana.
• Ko te rerenga noa nei te wehenga o te totoka i te
  wai.
• Hua mai ai te wai konupuma pakawa i nga momo
  kararehe moana pera i te wheo, ka maro ai hei
  toka. Ka huitahi haere nga matu, mai i nga
  rerenga kohuke, mataora hoki, ki nga para o te
  takere moana, o te roto ranei, ka whatioata, ka
  tipu torotoro ki roto i nga wharuarua, ki reira
  maro haere ai hei toka.

14
HE TOKA PARATAIAO ROPI

• Hua mai ai te toka parataiao ropi i nga putunga
  para otaota, kararehe hoki. Hua nui mai ai tenei
  i roto i nga repo, kei reira te nui o te otaota e
  tipu ana me te iti o te haora.
• Na te tere o te tipu o te otaota ka tere tanu ano
  ko nga para otaota popo.
• Ko ta te huakita he kai otaota kia pirau, kia
  riro, heoi ma te haora e ora hoki ai te huakita.
  Na te tere tanu o nga papa otaota pirau, ka pau
  katoa te haora i te mahi nei, a, kaore e oti i te
  huakita te para otaota
  te kai kia popo rawa.
• Na te taumaha hoki o nga papa ka
  kotehia te wai me etahi atu
  kai awhina i te
  whakapoponga.

15
TE WARO

• Ka puta te otaota hangaiti nei hei waro.
• Ma te roa me te hohonu o te tanu waro e tohu i
  tona huarangi ano.
• Ko te rei te papa tuatahi o te hanga waro.
• Ko te waro parauri i raro iho, whai muri ko te
  waro korota, a, katahi ka rangatira ko te waro
  waro kerekere.
• He toka ngiha tonu te waro kerekere. Ka hua mai
  tenei i te wa e hanganeke ana te maunga, ka tino
  pakahatia e te raungaiti, e te oro. Ka tahuna kia
  wera rawa te waro nei, a, tata kore auahi te puta
  mai. Mana te maitai tino maro e whakaputa.

16
TE TOKAUKU

• Ko te tokauku tetahi o nga toka
• parataiao e kitea nuitia ana.
• Hangaia mai i te parahua, i te uku ranei i
  raungaitia, i pepehia hei toka maro.
• Kitea ai te tokauku i nga papa rahirahi nei.
• Ko te parahua me te uku he mea hanga i nga pohatu
  moroiti kua ngaungaua e te huarere. 1/16 ki te
  1/256 mirimita te rahi paeporohita.
• He rite te tae o te tokauku ki tera o tona uku,
  parahua matua ranei.

17
TE HOANGA ME TE TOKAPARU

• He toka parataiao papa te hoanga me te tokaparu i
  hua mai i te whakapiringa patakano kiri ka tahi,
  parahua hoki ka rua hei toka.
• Ko te kiripaka te kohuke nui atu o te hanga
  hoanga. Kua rau atu te konupuma pakawa waro, te
  takawai, te rino ranei ki rowai kei reira ano te
  kirikiri.
• Ka tipu te tioata i enei kohuke ki roto i nga rua
  koputaputa e noho nei nga pata kiri. Ka ki haere
  nga rua koputaputa i te tioata ka huri ko ia pata
  kiri hei toka.

Sandstone-mudstone on the Wairarapa coastline
18
TE PAKEHO

• Ko te pakeho te toka parataiao kore papa e tino
  kitea ana.
• Hua mai ai te pakeho i te konupuma pakawa waro me
  te para. Ko te putakenga nui o te pakeho ko te
  waipara i te papa o te moana.
• Rere noa ai te konupuma pakawa waro i te waitai,
  i te waipara ranei o nga kararehe moana pera i te
  pakoke, i te wheo hoki.
• He momo pakeho hoki te tioka i hanga mai ai i nga
  moroiti putautahi. He ma, he kiwikiwi te tae.

He pakeho i Te Kaukau, Wairarapa
19
TE ANA PAKEHO

• He ahuatanga arowhenua whakamere te ana pakeho.
  Ka hua mai i nga putunga pakeho i raro i te papa
  e memehatia matutia ana i roto i te wairere o
  rarowhenua.
• Na nga kohuke i rowai nei ka paku huri kawa te
  wai. Ki te pa mai te waikawa ki te toka hanga nei
  i te konupuma pakawa waro ka tohetohe nga matu.
  Ka memeha noa te pakeho i te waikawa.
• Ka rere te konupuma pakawa waro ki roto i te wai
  o raro ki roto tonu i te ana, ki reira torotoro
  haere ai ki roto i nga piere paku me nga kapiti.
• Ko nga maturuturutanga wai ka hua noa hei koeko
  iri, hei koeko tu. E whakaaturia ana era i nga
  Waitomo.

20
TE TOKAMAHUREHURE

• He toka parataiao papa te toka mahurehure ka hua
  mai i te whakapiripiringa o nga maramara tokaiti,
  pohatu porowhita.
• Ma te rerenga tukituki wai awa, waitai hoki e
  porotiti haere ai nga toka.
• Ko nga matu whakakiki i nga rua koputaputa he
  takawai, he konupahiko, he rino waikura hoki.

Conglomerate, South Wairarapa
21
ETAHI ATU TOKA PARATAIAO
Halite rock salt
Chert
Greywacke
Breccia