Reaksies van diere op die omgewing

1
Reaksies van diere op die omgewing
LEWENSWETENSKAPPE2011
2
Menslike senustelsel

• Hormone en senuwees stel diere in staat om te
• Reageer op interne en eksterne veranderinge.
• Koördineer die verskeie aktiwiteite van die
  liggaam.
• Waarnemings van die reaksie van sommige
  invertebrate bv. Houtluis op lig en humiditeit.

3
Menslike senustelsel

• Die noodsaaklikheid van n senustelsel by mense
  in terme van
• Reaksie op stimuli (ekstern en intern)
• Koördinasie van die verskeie aktiwiteite in die
  liggaam.

4
Sentrale senustelsel(SSS)

• Ligging en funksies van
• Serebrum
• Hipotalamus
• Serebellum
• Medulla oblongata
• Rugmurg
• Model van die menslike brein
• Neem waar en teken die eksterne struktuur van die
  brein

5
Uitwerking van sekere dwelms op die sentrale
senustelsel

• Dagga
• Heroïen
• Ecstacy
• Tik

6
Menslike senustelsel

• Periferale senustelsel
• Ligging en funksies
• Outonome senustelsel
• Ligging en funksies

7
Afwykings van die SSS

• Oorsake, simptome en behandeling van EEN van die
  volgende siektes/afwykings
• Alzheimers se siekte OF
• Aandaggebreksindroom OF
• Depressie

8
Struktuur en funksionering van n senuwee

• Algemene struktuur van n neuron insluitend
  selkern, selliggaam, sitoplasma, miëlienskede,
  akson en dendriete.
• Diagramme met byskrifte om die drie tipes neurone
  d.m.v. mikroskoopskyfies/mikrograwe te
  illustreer.
• Struktuur en funksies van die drie soorte
  neurone.
• Die senuwee is saamgestel uit senuvesels
  bymekaargehou deur bindweefsel.
• Oordrag van senu-impuls langs neurone en oor
  sinapse m.b.v. neurotransmittors (geen
  besonderhede van elektriese ladings benodig nie).

9
Eenvoudige refleksboog

• Verskil tussen n refleksaksie en n refleksboog.
• Waarneming deur mikroskoopskyfies en teken n
  diagram met byskrifte van n deursnee deur die
  rugmurg.
• Struktuur van n eenvoudige refleksboog
  (reseptor, sensoriese neuron, dorsale wortel van
  spinale senuwee, rugmurg, interneuron, motoriese
  neuron, ventrale wortel van spinale senuwee,
  effektor)
• Funksionering van n eenvoudige refleksboog
  m.b.v. n voorbeeld.
• Belangrikheid van n refleksboog.

10
Reaksie van sekere invertebrate op lig en
humiditeit

• Reseptore op die vel van houtluise is sensitief
  op lig en humiditeit.
• Houtluise beweeg weg van lig en droë omgewings.

11
Koördinering in die menslike liggaam

• Die stelsels hieronder werk saam om te reageer op
  eksterne en interne vernaderinge
• Senuweestelsel
• Endokriene stelsel (hormone)

12
Sentrale senustelsel
13
SSS - Serebrum

• Ligging
• Grootste deel van die brein en geleë in die
  skedel.
• Funksies
• Setel van alle willekeurige handelinge.
• Bevat areas wat senu-impulse ontvang en
  interpreteer vanaf die sintuigorgane vir die
  sensasie van smaak, gehoor, visie en tas.
• Sentrum van hoër verstandelike funksies bv.
  Geheue, intelligensie, emosies ens.

14
SSS - Hipotalamus

• Ligging
• Geleë onder die talamus.
• Funksies
• Refleks beheersentrum van meganismes soos
  temperatuur, bloeddruk, slaap en emosies.
• Produseer sekere hormone bv. ADH wat help met
  handhawing van balans.
• Handhawing van homeostase.

15
SSS - Serebellum

• Ligging
• Agter en onderkant van serebrum
• Funksies
• Beheer koördinasie van willekeurige bewegings.
• Bevat sentrums wat balans en ewewig beheer.

16
SNS Medulla oblongata

• Ligging
• Onderste gedeelte van breinstam en is n
  voortsetting van die rugmurg.
• Funksies
• Gelei impulse na en van die brein.
• Beheer outonome funksies bv. Asemhaling,
  hartklop, verwyding en vernouing van bloedvate.

17
SSS rugmurg

• Ligging
• Strek vanaf die medulla oblongata deur die
  werwelkolom tot by die lendestreek.
• Funksies
• Veskaf geleidingsbane vir impulse na en vanaf die
  brein.
• Bevat reflekssentrums wat refleksaksies aan die
  gang sit.

18
Uitwerking van sekere dwelms op die SSS

• Dagga
• Chemiese bestanddeel in dagga vebind met
  spesifieke reseptore (geheue, konsentrasie,
  beweging) in die brein en belemmer die normale
  funksionering van hierdie reseptore.

19
Uitwerking van sekere dwelms op die SSS

• Heroin
• Het n onderdrukkende effek op die SSS en
  asemhaling stadiger plaasvind en onderdruk ook
  pyn.
• Onderdruk die aktiwiteit van die medulla
  oblongata.

20
Uitwerking van sekere dwelms op die SSS

• Ecstacy
• Veroorsaak n oormatige vrystelling van n sekere
  neurotransmittor wat neurone in die brein
  oorstimuleer wat uiteindelik die beskadiging van
  eindvertakkings van die aksone teweegbring.
• Negatiewe effek op die emosies, geheue en vermoë
  om te leer.

21
Uitwerking van sekere dwelms op die SSS

• Tik
• Het n sterk stimulerende effek op die SSS bv.
  versnelde asemhaling en hartklop..
• Veroorsaak n oormatige vrystelling van n sekere
  neurotransmittor wat neurone in die brein
  oorstimuleer en neurone beskadig.

22
Perifere senustelsel

• Ligging
• Sluit senuweeweefsel in wat buite die Nervous
  SSS geleë is. Onderverdeel in die somatiese en
  outonome senuweestelsels. Bestaan uit 12 paar
  kopsenuwees en 31 paar rugmurgsenuwees.
• Funksies
• Gelei senuwee-impulse vanaf die reseptore na die
  SSS, langs sensoriese neurone.
• Gelei senuwee- impulse vanaf die SSS na die
  effektore, langs die motoriese neurone.

23
Outonome senuweestelsel

• Ligging
• Bestaan uit senuwees wat met SSS verbind is.
• Onderverdeel in die volgende afdelings d.i.
  simpatiese en parasimpaties
• Funksies
• Beheer alle onwillekeurige handelinge.
• Gelei senuwee-impulse vanaf die SSS na die
  effektore bv. spiere en kliere.
• Simpatiese afdeling berei die liggaam voor vir n
  noodtoestand.
• Parasimpatiese afdeling laat die liggaam
  terugkeer na normaal na stimulering deur die
  simpatiese afdeling - antagonisties.

24
Algemene struktuur van n neuron

• Dieselfde basiese bou as enige ander sel.
• Selliggaam bestaan uit sitoplasma en n selkern.
• Sitoplasma bevat Nissl korrels wat ryk is aan
  RNA en is by proteïenesintese betrokke.
• Twee tipes uitlopers dendriete and aksons.
• Dendriete gelei senuwee-impulse na die selliggaam
• Aksone gelei senuwee-impulse weg van die
  selligaa.
• Aksone word omring deur n miëlienskede vir
  beskerming.

25
Algemene struktuur van n neuron
26
Verskillende tipes neurone- struktruur

• Neurone word geklassifiseer op grond van die
  aantal uitlopers wat uit die selliggaam
  ontspring.
• Struktuur van verskillende tipes neurone
• Monopolêre neurone een uitloper wat in twee
  vertak nl. een dendriet en een akson.
• Bipolêre neurone twee uitlopers nl. n dendriet
  en n akson.
• Multipolêre neurone baie uitlopers nl n aantal
  dendriete en een akson.

27
Funksies van neurone

• Neurone word op grond van hul funksie as volg
  geklassifiseer
• Sensoriese of afferente neuron gelei impulse
  vanaf die reseptore na die SSS en is meestal
  monopolêr.
• Motoriese of efferent neuron gelei impulse
  vanaf die SSS na die effektore en is multipolêr.
• Interneuron of verbindingsneuron verbind
  sensoriese en motoriese neurone in die SSS en is
  multipolêr.

28
Struktuur van n senuwee

• Neurone word saam gegroepeer in die menslike
  liggaam.
• Klein bondels aksone word senu-vesels genoem.
• Senu-vesels word saamgebind deur bindweefsel.
• Senu-vesels en bindweefsel vorm saam senuweefsel.

29
Struktuur van n senuwee
30
Oordrag van senu-impulse

• Neurone sluit by mekaar aan om n aaneenlopende
  geleidingstelsel reg deur die liggaam.
• Die akson van een neuron sluit by die dendriete
  van die volgende neuron aan.
• Opeenvolgende neurone is nie met mekaar verbind
  nie, maar word geskei deur n klein gaping.
• n Fisiese (funksionele) verbinding ontstaan,
  bekend as n sinaps.
• Die gaping word die sinaptiese spleet genoem.

31
Oordrag van senu-impulse

• n Reseptor word gestimuleer deur n verandering
  in die omgewing en die stimulus word omgeskakel
  in n impuls.
• Dendriete van n sensoriese neuron gelei
  senu-impulse na die selliggaa.
• Senu-impulse word gelei vanaf die selliggaam
  langs n enkele akson tot by die sinaptiese
  knoppies van die eindvertakkings.
• Eindvertakkings raak nie aan die dendriete van
  die neurone in die rugmurg nie a.g.v. n gaping
  die sinaptiese spleet.
• Die sinaptiese knoppies van die aksone bevat
  neurotransmittors wat in die sinaptiese spleet
  vrygestel word wanneer die einvertakkings van die
  aksone gestimuleer word deur n senu-impuls.
• Neurotransmittors speel dus n rol in die oordrag
  van senu-impulse.

32
Oordrag van senu-impulse oor n snaps m.b.v.
neurotransmittors
33
Eenvoudige refleksboog

• Refleksaksie n vinnige, outomatiese
  beweging/handeling deur n effektor in reaksie op
  n stimulus wat deur n reseptor ontvang is.
• Refleksboog pad of baan waarlangs senu-impulse
  gelei word vanaf n reseptor na n effektor om n
  refleksaksie teweeg te bring.

34
Struktuur van n refleksboog

• Reseptor neem n stimulus waar en skakel dit om
  in n impuls.
• Sensoriese neuron gelei die senu-impuls na die
  grysstof van die rugmurg.
• Inter-neuron dien as n reflekssentrum in die
  grysstof van die rugmurg en dra die impuls oor
  vanaf die sensoriese neuron na die motoriese
  neuron.
• Motoriese neuron gelei die senu-impuls vanaf
  die rugmurg na die effektor.
• Effektor reageer op die oorspronklike stimulus.

35
Struktuur van n refleksboog
36
Werking van die refleksboog bv. iemand wat n
warm plaat aanraak

• Hitte stimulus word deur n reseptor waargeneem
  en omgeskakel in n senu-impuls.
• Senu-impuls word langs n sensoriese neuron deur
  die dorsale wortel na die rugmurg gelei.
• Sensoriese senuwee gelei die impuls na die
  inter-neuron in grysstof van rugmurg.
• Neuron is in sinaptiese kontak met die motoriese
  neuron.
• Akson van die motoriese neuron gelei die impuls
  deur die ventrale wortel na die effektor.

37
Belangrikheid van n refleksboog

• Refleksaksies beskerm die liggaam teen gevaarlike
  situasies vanaf die eksterne omgewing.

38
Aktiwiteit

• Instruksies
• Verduidelik aktiwiteit aangaande refleksboog
• Na10 minutes gee elke paar/groep/individu
  terugvoering.

39
Aktiwiteit

• VRAAG 1
• Tommy het sy vinger oor n brandende kers gehou.
  In sowat 0,2 sekondes het hy sy vinger weggeruk.
  
• 1.1 Watter tipe handeling isTommy se reaksie?
• 1.2 Verduidelik jou antwoord op VRAAG 1.1

40
Aktiwiteit

• VRAAG 1.3
• Diagram 1 hieronder toon n dwarssnit deur Tommy
  se rugmurg. Diagram 2 toon Tommy se vinger oor
  die brandende kersvlam en n spier in sy arm.
  Teken die ontbrekende dele/strukture en dui ook
  die pad/baan aan (met verskillende kleure indien
  moontlik) wat die impuls sal volg gedurende die
  handeling wat in VRAAG 1.1 genoem is.

41
Antwoorde

• 1.1 Refleks
• 1.2 Reaksie was vinnig/onmiddelik, sonder om te
  dink/outonomies
• 1.3