Title: N
1Nýskipan í opinberum rekstri og breytt hlutverk
sveitarstjórnarmanna
Hugleiðing flutt á málþingi um skil stjórnsýslu
og stjórnmála á sveitarstjórnarstiginu í HÍ, 23.
apríl 2007. Dr. Grétar Þór Eyþórsson Háskólinn á
Bifröst
2Erindið
- Vangaveltur um breytingar á stöðu og hlutverki
sveitarstjórnarmanna síðastliðinn 1-1,5 áratug
(eða svo) - Hvaða þátt á innleiðing nýskipanar í opinberum
rekstri (New Public Management) í því? - Áhrif á starf og hlutverk sveitarstjórnarmanna
- Hvernig breyst?
- Afleiðingar þess
- Hvernig pólitíkusarnir hafa því hert sóknina yfir
mörk stjórnmála og stjórnsýslu í seinni tíð - Eða...horfið af vettvangi
3Erindið
- Sú mynd sem ég dreg upp er ekki endilega
fullkomlega raunsönn mynd af bæjarfulltrúa eða
hreppnefndarmanni nútímans á Íslandi - Á eflaust mun betur við í stærri
sveitarfélögunum, þar sem nýskipan í rekstri
hefur helst verið innleidd - Þessi sveitarstjórnarmaður er einskonar
erkitýpa, en einhver ætti að þekkja sjálfan sig
eða hluta af sér þarna - Er þó sú mynd sem vísindamenn í Noregi og Svíþjóð
hafa dregið upp - Westerståhl (1997) Politikerrollen i ett
tidsperspektiv. - Röisieland (2002) Paradoksal parlametalisme med
metapolitiske motivasjoner - Göransson (2006) Alla reformer måste bygga på
demokrati
4Erindið
- Ég mun velta því upp hvort þessar breytingar á
hlutverkinu geti svarað tveimur mikilvægum
spurningum - Hefur þetta orðið til að auka áhuga kjörinna
fulltrúa á bæjarstjórastólum og gert þá meira
áberandi í nefndaformennsku? - Hefur þetta orðið til að auka brottfall úr
sveitarstjórnum? - Athugið
- Höfundur byggir erindið ekki á eigin rannsóknum,
heldur á því að hafa kynnt sér aðrar rannsóknir - Því eru þær hugmyndir sem varpað er fram á
frumstigi og útheimta frekari rannsóknir - Athugasemdir og ábendingar því vel þegnar
5Nýskipan í opinberum rekstri
- Breyttar áherslur koma fram í opinberri stjórnun
á síðustu áratugum síðustu aldar - Bakgrunnur
- Kenningar almannavalsskólans um að minnka umsvif
opinbera geirans og gera hann jafnframt
skilvirkari hið opinbera ætti ekki að standa í
fyrirtækjarekstri - Hagfræðikenningar um að minni ríkisafskipti og
lægri skattar þýddu öflugra einkaframtak og
atvinnulíf - Kenningar um að markaðurinn væri hentugra
aðhaldstæki en lög og reglur
6Nýskipan í opinberum rekstri
- Hugmyndin um hina nýju opinberu stjórnun (New
public management) kemur fram - Ástæðurnar
- Kenningarnar sem raktar voru áðan, auk
- Vaxandi fjárhagskreppu ríkisins víða í
Vesturheimi - Almennt aukinnar áherslu á einkavæðingar og ýmsa
alþjóðavæðingu
7Nýskipan í opinberum rekstri
- Aðferðir viðskiptalífsins voru því innleiddar í
stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga - Kúnna og viðskiptavinahugsun hefur almennt aukist
- Markaðshugsun meira áberandi í rekstrinum
- Gæðastjórnun Árangursmælingar - Balanced score
card - Markmiðastjórnun
- Framleiðsla eða veiting þjónustu í auknum mæli í
höndum aðila úti í þjóðfélaginu - Einkavæðingar
- Úthýsingar
8Nýskipan í opinberum rekstri
- Áherslan í opinberum rekstri því meira á
- framleiðni og hagkvæmni
- Í stað hinna hefðbundnu aðferða við að meta
opinberan rekstur - lýðræðis, siðferðis og réttaröryggis
- Ábyrgðin á rekstri er um leið flutt frá
stjórnmálamönnunum svo þeir geti einbeitt sér að
þýðingarmeiri hlutum við stefnumótun - Smáatriðastjórnunin færist því meira yfir á
embættismennina en áður
9Breytt hlutverk kjörinna fulltrúa
- Hlutverk þeirra þróast meira yfir í að
- Móta markmið og viðmið
- Móta stefnu og strategíu til langtíma
- Einskonar rammalöggjöf
- Að vera að meira leiti á stefnumörkunarstigi en á
framkvæmdastigi - Hlutverkið þróast því frá því sem er áþreifanlegt
- Pólitíkin sem slík þynnist út
- Verkefni hins pólitíska fulltrúakerfis minnka
10Breytt hlutverk kjörinna fulltrúa
- Áður Pólitískir fulltrúar lögðu fram tilbúnar
lausnir á málum - Kúnnaáhersla í rekstrinum þýðir að kúnninn geti
valið á milli valkosta í þjónustunni - Þegar kúnninn hefur val hefur hann um leið áhrif
á þjónustuna - Það kallar á framboð og sveigjanleika
- Afleiðing Kjörni fulltrúinn sér fyrst og fremst
til þess að búðin hafi það vöruúrval sem
kúnnarnir óska eftir í stað þess að vinna í að
forma þjónustuna - Sveitarstjórnarmennirnir orðnir einskonar
verslunarstjórar
11Hlutverkaskipti
- Völd embættismannanna hafa því aukist
- Þeirra hefur orðið útfærsluhlutverkið
- Þeir sjá um hina raunverulegu framkvæmd sem
pólitíkusinn sá um áður - Með þessu hefur skilgreiningarvaldið á
pólitíkinni að einhverju leyti færst frá
pólitíkusunum
12Noregur
- Norsku sveitarstjórnarlögin frá 1994 voru mjög í
anda NPM - Hinir kjörnu fulltrúar fengu annað hlutverk
- Skyldu setja rammana sem embættiskerfið starfaði
innan - Margar rannsóknir hafa og sýnt að fulltrúarnir
hafa átt erfitt með að aðlaga sig þessu nýja
hlutverki - Þónokkrar tilraunir síðan þá til að snúa til baka
til að endurheimta eitthvað af valdi
stjórnmálamanna á kostnað embættismanna - Færa þá að einhverju leyti tilbaka til afgreiðslu
einstakra handfastra mála
13Klípa hinna kjörnu fulltrúa
- Bengt Göransson fyrrv. menningarmálaráðherra Svía
og sveitarstjórnarmaður fjallaði um þetta
breytta hlutverk í erindi á norrænni ráðstefnu í
Gautaborg 2006 - Stjórnmál verða að vera skapandi. Ég hef velt því
fyrir mér afhverju svo margir hafa hætt í
stjórnmálum í miðju kafi og ég held að það stafi
af því að þeir gefast upp á leiðindunum. Ég hitti
stundum ungt fólk sem hefur hætt og það segist
ekki hafa fengið að vera með í að ákveða neitt,
það hafi verið aðrir sem ákváðu allt. Ég hef þá
stundum spurt hvað það hafi verið sem það vildi
taka þátt í að ákveða. Ásældist þetta fólk völdin
í sjálfu sér? Ef þú ert kosin(n) í
félagsmálanefnd í sveitarfélagi 22 ára, hefurðu
þá þörf fyrir að breyta reglum um greiðslur á
fjárhagsaðstoð í hverri viku? Nei, kannski ekki
en hlutverk fólks þar er að sjá til þess að allir
fái réttmæta afgreiðslu í kerfinu.
14Klípa hinna kjörnu fulltrúa
- Bengt Göransson fyrrv. menningarmálaráðherra Svía
í erindi á norrænni ráðstefnu í Gautaborg 2006
frh - ...Stjórnmálamenn vilja hafa gaman að því sem
þeir eru að gera og þeir ættu að fá að hafa það.
Þeir vilja upplifa að þeir séu eitthvað, þeir
verða að fá útrás fyrir hégómagirndina mér
finnst það sjálfum fullkomlega réttmætt. Ef maður
fer í göngutúr með fjölskyldunni á sunnudegi vill
maður geta bent á skólabyggingu og sagt að maður
hafi verið í skólanefndinni sem ákvað að byggja
akkúrat þennan skóla...Í dag fær maður einhverja
fjárhagsáætlun í hendur og hefur það hlutverk að
reyna að skera hana niður, maður er í besta falli
í einhverju neikvæðu niðurrifshlutverki.
15Klípa hinna kjörnu fulltrúa
- Göransson lýsir hér fyrst og fremst þessu breytta
hlutverki sem fjallað hefur verið um - Neikvæð niðurrifsverkefni
- Verkefnin eru almenn og ekkert handfast
- Hér veltir Göransson fyrir sér hvort þetta sé
ekki einmitt skýringin á því afhverju fólk hættir
í pólitík
16Á þetta við um Ísland?
- Hefur þetta verið þróunin á Íslandi?
- Nýskipan í opinberum rekstri hefur haldið innreið
sína á sveitarstjórnarstiginu - Já, en eflaust mun frekar í stærri
sveitarfélögunum - Hefur hlutverk sveitarstjórnarmannsins þróast
eins og norrænir fræðimenn telja? - Já eflaust, en þá líklega bara í stærri
sveitarfélögunum
17Ísland?
- Hvaða þróun hefur verið í gangi?
- Virðist vera aukin tilhneiging til að kjörnir
fulltrúar sækist eftir bæjarstjórastólum (eftir
ca. 1994) - Algengt í dag að flokkar/framboð tilkynni að
oddvitar séu bæjarstjóraefni - Í allra stærstu sveitarfélögunum virðast
nefndaformenn vera að gera sig meira gildandi
allavega í fjölmiðlum - Fleiri og fleiri virðast af einhverjum ástæðum
vilja hætta í sveitarstjórnarmálum - A.m.k. ef marka má 2 síðustu kosningar
- Og konur í meiri mæli
18Ísland
- Orsakir aukinnar ásóknar í bæjarstjórastólana?
- Foringjastjórnmál?
- Aukin áhersla á hlutverk flokksformannanna
leiðtoganna? - Hefur orðið e.k. foringjavæðing á
sveitarstjórnarstiginu eins og í landsmálunum? - Hærri laun bæjarstjóra?
- Veit ekki...varla orðið nein bylting þar á?
- Eða hefur þetta orðið af þeim ástæðum sem ég hef
rakið hér í erindinu? - Svar kjörinna fulltrúa við þeirri valdatilfærslu
sem nýskipan í rekstri hefur haft í för með sér
19Ísland
- Af hverju hættu margir í sveitarstjórnum 2006?
- Of mikil vinna?
- Er þetta orðin of mikil vinna, sérstaklega í
stærri sveitarfélögum? - Vinna sem samræmist illa öðrum störfum?
- Konur hætta frekar
- Of illa launað?
- Er þessi mikla aukavinna of illa borguð?
- Eða hefur þetta orðið ef þeim ástæðum sem ég hef
rakið? - Fannst fólki þetta ekki spennandi lítil völd?
- Fannst fólki þetta hreinlega leiðinlegt?
20Ísland
- Má rekja þessa þætti til breytinga vegna NPM?
- Af hverju skiptir máli að svara spurningunni?
- Lýðræðið
- Rekstur sveitarfélaga hefur að mörgu leyti verið
fyrirtækjavæddur á kostnað lýðræðisins - Ef svo er, skiptir þá nokkru máli hvað eða hvort
við kjósum?
21Að lokum
- Vitnum aftur í Göransson
- Skilvirkni er lykilhugtak í rekstri
- Sé öll áherslan á hana felur hún í sér einn
veikleika - Höfuðóvinur hennar er FORVITNI
- Hinn skilvirki hefur alltaf óbeit á þeim
forvitna, hann tefur fyrir - Skilvirknin hefur ekki tíma fyrir spurningar,
forvitni, efasemdir - Þessvegna vinnur hún gegn því að ólíkar
stefnuáherslur séu settar fram og ræddar - Nýskipan í opinberum rekstri hefur ýtt undir
þetta
22Að lokum
- Að þessar breytingar hafa verið raunin í
sveitarfélögum á Íslandi er a.m.k. að hluta til
rétt - Hvort sveitarstjórnarmenn hafa svarað því með
- Því að sækja inn í embættiskerfið eða
- Því að hætta í stjórnmálum
- ... er eitthvað sem þyrfti þá að rannsaka
- Hér hef ég aðeins vakið upp spurninguna