1
Að nota máttinn rétt í hrapsins hæðumOrka og
hagvöxtur á 20. öld

• Sveinn Agnarsson
• Hagfræðistofnun Háskóla Íslands

2

• Rafmagnsnotkun á Íslandi um 1900
• Thomas A. Edison finnur upp ljósaperuna 1879
• Heimssýningin í París 1881 galdrar rafmagnsins.
• Í Noregi fara fossakaupmenn af stað rétt fyrir
  aldamótin og upp úr 1905 kemst stóriðja á
  laggirnar þar í landi.
• Á Íslandi eru steinolíu- og grútarlampar notaðir
  til að lýsa upp híbýli og hús.
• Frímann B. Arngrímsson flytur fyrirlestur 10.
  nóvember 1894 í Fjalakettinum og mælir með
  virkjun Skorarhylsfoss í Elliðaánum. Vilja menn
  nokkuð til vinna? Eða á þessi og aðrir fossar á
  Íslandi aldrei neitt að starfa.
• Orð Frímanns falla fyrir daufum eyrum en áhugi á
  rafmagni fer þó vaxandi á næstu árum.

3

• Rafmagn á Íslandi um aldamótin 1900
• Fyrsta rafmagnsljósið kveikt í Reykjavík árið
  1899.
• Rafstöð reist við Hamarskotslæk í Hafnarfirði
  árið 1904.
• Rafmagn fyrst og fremst notað til lýsingar.
• Nokkrar verksmiðjur reistar í Reykjavík með
  gufuknúnar vélar klæðaverksmiðjan Iðunn,
  Trésmiðjan Völundur og Prentsmiðjan Gutenberg.
• Litlar rafstöðvar víða notaðar, óöruggar og
  varahugaverðar, dýrt viðhald.
• Gasstöð tekur til starfa í Reykjavík árið 1910.
• Árið 1915 starfrækja fyrirtæki í Reykjavík um 40
  vélar, þar af fimm gufuvélar, 15 gasvélar og
  afgangurinn gékk fyrir steinolíu.

4

• Rafmagn á Íslandi um aldamótin 1900
• Einar Benediktsson og félagar hafa stórar
  áætlanir á prjónunum. Vilja reisa stórar
  virkjanir í Þjórsá og nýta rafmagnið fyrir
  stóriðju. Í Noregi voru virkjanir yfirleitt
  nálægt iðjuverunum til að lágmarka raforkutapið.
  Á Íslandi var ekki hægt að koma við höfnum á
  Suðurlandi, helst rætt um Skerjafjörð eða
  Þorlákshöfn, og svo járnbraut austur yfir heiðar.
• Íslenskur iðnaður enn að mestu leyti handverk,
  þjónustuiðnaður þó vaxandi.
• Rafmagn notað til lýsingar og atvinnustarfsemi.
• Elliðaár virkjaðar 1918-1921. Afli virkjunarinnar
  er þrefalt meira en samanlagt afla allra virkjana
  í landinu.

5

• Orka og hagvöxtur
• Hvernig skilar orkunotkun sér í hagvexti?
• Er rétt að einblína nær eingöngu á stóriðju?
• - Eða -
• Skiptir ekki einnig máli hvernig orka nýtist í
  öðrum atvinnugreinum?
• - Og -
• Skiptir ekki einnig máli hvaða áhrif orkunotkun
  hefur á störf inn á heimilunum? Rafmagnstæki
  létta verkin og fólk getur farið að gera annað,
  t.d. taka að sér launuð störf.
• Áhrif á byggðaþróun.
• Allir þessir þættir hafa áhrif á hagvöxt.

6

• 1. mynd. Orkunotkun og verg landsfram-leiðsla
  (VLF) á íbúa árin 1953-12003

7
(No Transcript)
8

• Lítum fyrst á stóriðjuna.
• Virkjun Sogsins og Laxár á 4. áratugnum skapaði
  grundvöll fyrir vernduðum iðnaði.
• Áburðarverksmiðjan í Gufunesi 1954 og
  Sementsverksmiðjan á Akranesi 1958.
• Álverið í Straumsvík 1989 og Norðurál í Hvalfirði
  1998. Járnblendiverksmiðjan hóf starsemi 1979.
• Stóriðja aldrei notuð sem liður í byggðastefnu
  fyrr en með Fjarðaáli.
• Lítil úrvinnsla útflutningur hráefnis.

9

• 2. mynd. Hverju skilar stóriðja?
• Framlag áls- og kísiljárns til vergra þáttatekna.

10

• 3. mynd. Hverju skilar stóriðja?
• Fjöldi starfa í ál- og kísiljárnframleiðslu sem
  hlutfall af heild.

11

• 4. mynd. Hverju skilar stóriðja?
• Fjárfestingar sem hlutfall af heild og hagvöxtur.

12
Páll Harðarson Mat á þjóðhagslegum áhrifum
stóriðjum á Íslandi 1966-1997.
13

• 5. mynd. Hverju skilar stóriðja?
• Útflutningur vöru og þjónustu.

14

• Hvað með aðra þætti?
• Á árunum 1940-1970 vélvæddust íslensk heimili.
  Eldavélar, þvottavélar, ísskápar, frystikistur og
  uppþvottavélar auðvelduðu heimilisstörfin. Þeir
  sem áður unnu þessi störf sem einkum voru konur
  fengu betri tíma til að sinna öðrum verkum.
  Atvinnuþátttaka íslenskra kvenna með því mesta í
  heimi, er nú um 75. Þátttaka giftra kvenna vex
  úr 7 1940, í 19 1960, í 42 1971 og í 64 1981.
• Rafmagn er ómissandi. Aðgangur að góðu og öruggu
  rafmagni forsenda fyrir atvinnuþróun og hagvexti.
  Rafvæðing landsins upp úr miðri öld og lagning
  byggðalínu. Hringnum lokað 1984.
• Rafmagn léttir fólki störfin í sveitum og
  auðveldar flutning á mölina.
• Rafvæðing sveitanna á eftir rafvæðingu annarra
  landshluta. Betri lífsgæði ýta undir flutning úr
  sveitinni.
• Flutningar úr sveit í bæ færa fólk úr
  framleiðslugrein þar sem of mikið fólk var fyrir
  til greina þar sem framleiðni er meiri. Eykur
  hagvöxt.

15

• 6. mynd. Rafvæðing landsins

16

• Framtíðarsýn
• Á næstu árum mun framleiðslugeta álvera landsins
  fjórfaldast og fara úr um 270 þúsund tonnum og í
  1040 þúsund tonn á ári.
• Áhrif álframleiðslu og annarrar stóriðju á
  landsframleiðslu munu vaxa mjög. Hlutdeild í
  vergum þáttatekjum fara úr 1 í 4 og hlutdeild í
  vöruútflutningi úr fimmtungi í helming.
• Hagkerfið verður viðkvæmara fyrir sveiflum í
  afkomu áliðnaðarins.
• Komast úrvinnslugreinar á legg?
• Ekki fleiri stór orkuver á borð við Kárahnjúka?
• Vöxtur annarra greina verður svipaður.