FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN

1
FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW INTELLECTUELE HELDEN
CRUCIALE KWESTIES

2
COLLEGES

• I. In de schaduw van de Verlichting.
• Sporen zoeken.
• III. Pragmatisme en solidariteit.
• Het publiek gebruik van de rede.
• Tragedies en emoties.
• Religie in de 21ste eeuw.

3
V. TRAGEDIES EN EMOTIES
4

• 1. DEUGDEN
• Wat is een deugdzaam leven?
• CAPACITEITEN
• In hoeverre is mondiale rechtvaardigheid meer
  dan het eerlijk verdelen van een koek?
• 3. KOSMOPOLIETEN
• Welke houding past bij de wereld van nu?

5
1. DEUGDEN
6
KLASSIEKE ETHIEK

• De centrale vraag van de klassieke ethiek gt hoe
  te leven?
• Deze vraag naar het goede leven werd door veel
  filosofen beantwoord door aandacht te vragen voor
  het belang van deugden.
• Een deugdzaam leven is een goed leven, aldus
  klassieke filosofen.
• Zij verschillen echter van mening welke deugden
  (dapperheid, eerlijkheid, etc.) van belang zijn
  en welk gewicht ze in de schaal leggen.
• Plato gt deugden die de mens behulpzaam zijn om de
  wisselvalligheden van het leven in bedwang te
  houden.
• Aristoteles gt deugden die de mens behulpzaam zijn
  om de gulden middenweg te vinden, omdat het
  onmogelijk is om de wisselvalligheden van het
  leven volkomen in bedwang te houden.

7
MODERNE ETHIEK

• In de moderne ethiek verdwijnt de vraag naar het
  goede leven op de achtergrond.
• Respect voor de pluraliteit aan levensstijlen
  impliceert dat het onmogelijk is voor te
  schrijven wat het juiste antwoord is op de vraag
  hoe te leven.
• Het antwoord op deze vraag moet ieder individu
  voor zichzelf proberen te geven en is altijd
  subjectief.
• De moderne ethiek beperkt zich enkel tot
  normatieve vraagstukken waarvan redelijkerwijs
  kan worden verwacht dat daarover een rationeel
  debat kan worden gevoerd dat tot algemeen
  aanvaarde oordelen leidt.
• Uiteindelijk draait het in de moderne ethiek om
  het achterhalen van verkeersregels voor mensen
  die juist zeer uiteenlopende ideeën over het
  goede leven hebben.

8
DE TERUGKEER VAN DE DEUGDEN

• De jaren tachtig van de 20ste eeuw gt een soort
  wedergeboorte van de deugdenethiek.
• De klassieke ethiek met haar aandacht voor het
  goede leven komt weer op de voorgrond te staan.
• Drie filosofen zijn verantwoordelijk voor een
  hernieuwde reflectie over deugden
• 1. Alasdair MacIntyre gt After Virtue. A Study
  in Moral Theory (1981).
• 2. Bernard Williams gt Moral Luck (1981).
• 2. Martha Nussbaum gt The Fragility of
  Goodness. Luck and Ethics in Greek Tragedy and
  Philosophy (1986).

9
MARTHA NUSSBAUM (1947)

• 6 mei 1947 geboren te New York.
• 1969 studeert aan New York University af in de
  klassieke talen en theaterwetenschappen.
• 1972 studeert aan Harvard University af in de
  filosofie.
• 1978 promotie in de filosofie aan Harvard
  University.
• 1986 raakt betrokken bij het onderzoek naar de
  kwaliteit van leven van het World Institute for
  Development Economic Research (Wider) van de
  Verenigde Naties.
• 1995 hoogleraar recht en ethiek aan de
  University of Chicago.

10
BELANGRIJKE WERKEN

• The Fragility of Goodness (1986).
• Loves knowledge (1990).
• The Therapy of Desire (1994).
• Poetic Justice (1995).
• For Love of Country (1994/1997).
• Cultivating Humanity (1997).
• Sex and Social Justice (1998).
• Women and Human Development (2000).
• Upheavals of Thought. The Intelligence of
  Emotions (2001).
• Frontiers of Justice (2006).
• The Clash Within (2007).
• Liberty of Conscience (2008).
• Not For Profit Why Democracy Needs the
  Humanities (2010).

11
EMOTIONALITEIT EN RATIONALITEIT

• Nussbaum combineert de klassieke met de moderne
  ethiek.
• Zij maakt vooral gebruik van het werk van
  Aristoteles om de deugdenethiek opnieuw een
  plaats in de filosofie te geven.
• Daarbij zoekt zij heel bewust naar een balans
  tussen emotionaliteit en rationaliteit.
• In tegenstelling tot veel andere filosofen is
  zijn niet van mening dat emoties rationeel
  inzicht in de werkelijkheid verhinderen.
• Zo geeft angst in veel gevallen uitdrukking aan
  het rationele inzicht dat er een gevaar is.
• Nussbaum is echter niet van mening dat elke
  emotie rationeel is en moreel door de beugel kan.
• Zij bestrijdt de stoïcijnse opvatting dat emoties
  onder bedwang moeten worden gehouden om zodoende
  zoveel mogelijk onafhankelijk te worden van de
  grillen van het leven.
• Een leven zonder emoties is niet alleen een
  illusie, maar zou schraal zijn.

12
HET BELANG VAN LITERATUUR

• Nussbaum benadrukt het belang van de literatuur
  voor het verhelderen van normatieve kwesties.
• Literatuur komt het morele oordeelsvermogen ten
  goede, omdat de lezer van een roman diverse
  perspectieven op een kwestie krijgt
  voorgeschoteld.
• Romans, gedichten en tragedies doen een beroep op
  het denken, de emoties en de verbeeldingskracht
  van een lezer.
• Zonder het leven van de romanpersonages te
  leiden, kan de lezer allerlei dingen beleven die
  zijn leven verrijken.
• In de literatuur is veel wijsheid verstopt waar
  de filosoof zijn voordeel mee kan doen.

13
DE WIJSHEID VAN TRAGEDIES

• Tragedies gt verhalen met een droevig einde die
  uitdrukking geven aan praktische wijsheid en
  laten zien dat mensen niet alles in eigen handen
  hebben.
• Zij brengen morele dilemmas aan het licht gt het
  is nagenoeg onmogelijk om te bepalen welk van de
  mogelijke opties het beste te rechtvaardigen is.
• Tragedies geven uitdrukking aan tegenstrijdige
  normen en waarden.
• Voorbeeld Agamemnon van Aeschylus.

14
HET OFFER

• Agamemnon wordt met zijn manschappen op weg
  naar Troje gestraft door de wraak van de godin
  Artemis.
• De straf windstilte.
• Artemis is woedend omdat zoveel jonge mannen in
  Troje om het leven zullen komen.
• Een profeet geeft het teken dat Agamemnon alleen
  levend kan terugkeren als hij zijn dochter
  Iphigenia offert aan de goden.
• Agamemnon offert Iphigenia.

15
DE SCHANDE VAN AGAMEMNON

• Nussbaum vraagt zich af in welk opzicht Agamemnon
  in de fout is gegaan.
• Antwoord niet omdat hij zijn dochter heeft
  geofferd, maar vanwege zijn inappropriate
  attitude towards the conflict, killing a human
  child with no more agony, no more revulsion of
  feeling.
• Agamemnon kan worden bekritiseerd omdat hij niet
  de juiste emoties aan de dag legt (verdriet,
  etc.).
• Het punt dat Nussbaum maakt de juistheid van een
  handeling hangt niet alleen af van de argumenten
  voor of tegen, maar ook van de emoties die
  daarbij worden getoond.

16
MENSELIJKE BLOEI

• In tegenstelling tot de filosofie van Kant zoekt
  Nussbaum niet naar algemeen geldende principes,
  maar naar ideeën die bijdragen aan menselijke
  bloei (eudaimonia).
• Hierbij distantieert zij zich van het
  cognitivisme dat de overhand heeft in de ethiek.
• Het cognitivisme benadrukt het belang van
  rationeel verkregen kennis en beschouwt emoties
  doorgaans als irrationeel.
• Emoties zijn niet irrationeel, maar geven juist
  blijk van kennis van zaken.
• Een zuiver cognitivistische ethiek is uit den
  boze.

17
2. CAPACITEITEN
18
EEN NIEUWE BENADERING

• Het ontwikkelingsvraagstuk is niet alleen een
  vraag van herverdeling van schaarse goederen.
• Derhalve heeft Nussbaum samen met Amartya Sen de
  zogenaamde capaciteitenbenadering (capability
  approach) ontwikkeld.
• De beste manier om greep te krijgen op het
  ontwikkelingsvraagstuk is zich te richten op de
  mogelijkheden van mensen om bepaalde capaciteiten
  (capabilities) te ontwikkelen.
• Regeringen hebben de plicht burgers de
  mogelijkheid te geven om een tiental capaciteiten
  te ontwikkelen.

19
CENTRALE CAPACITEITEN

1. Leven gt in staat zijn om een leven te leiden met
   een normale lengte.
2. Lichamelijke gezondheid gt in staat zijn om een
   gezond leven te leiden.
3. Lichamelijke integriteit gt in staat zijn om zich
   vrij te bewegen.
4. Zintuiglijkheid, fantasie en denken gt in staat
   zijn de zintuigen, het voorstellingsvermogen en
   het verstand te gebruiken.
5. Emoties gt in staat zijn om gevoelens te
   ontwikkelen en te uiten.
6. Praktische wijsheid gt in staat zijn om een idee
   van het goede leven te ontwikkelen en zich
   kritisch te engageren.
7. Binding gt in staat zijn om op een respectvolle
   manier om te gaan met dieren, planten en de
   natuur in het algemeen.
8. Andere wezens gt in staat zijn om een relatie aan
   te gaan met dieren, planten en de natuur in het
   algemeen.
9. Spel gt in staat zijn om te lachen, te spelen en
   zich te ontspannen.
10. Controle over de eigen omgeving gt in staat zijn
    om in politiek en materieel opzicht een relatief
    autonoom leven te leiden.

20
CONTRA HET RELATIVISME

• Nussbaum keert zich tegen het relativisme dat
  stelt dat de eigenschappen van de mens historisch
  en cultureel variabel zijn.
• Zij vindt dat de tien capaciteiten essentieel
  zijn voor de mens.
• De mens zou van wezen veranderen wanneer aan deze
  capaciteiten niet tot op zekere hoogte tegemoet
  wordt gekomen.
• De tien capaciteiten zijn universeel geldig, dat
  wil zeggen transhistorisch en transcultureel.
• Ze zijn abstract genoeg geformuleerd om ruimte te
  bieden aan de mogelijkheid om ze van context tot
  context anders in te vullen.

21
HET GOEDE LEVEN

• Net als Aristoteles vindt Nussbaum dat de mens
  een politiek wezen (zoon politikon) is dat zich
  tot doel stelt een goed leven te voeren.
• De tien capaciteiten vormen de bouwstenen voor
  een minimale conceptie van het goede leven.
• Wanneer aan een van deze capaciteiten in
  onvoldoende mate tegemoet zou worden gekomen, dan
  is het leven van de betreffende persoon niet
  goed.
• Voor een bloeiend leven (flourishing life) moet
  een individu de mogelijkheid hebben om de tien
  capaciteiten te ontwikkelen.
• Dat is een kwestie van mondiale rechtvaardigheid.

22
MONDIALE RECHTVAARDIGHEID

• Ontwikkelingshulp dient volgens Nussbaum niet
  gefixeerd te zijn op het Bruto Nationaal Product
  (BNP), maar op het vergroten van de mogelijkheden
  om de tien capaciteiten te ontwikkelen.
• De door Nussbaum en Sen ontwikkelde
  capaciteitenbenadering heeft ook praktisch zoden
  aan de dijk gezet gt de Human Development Index is
  erop gebaseerd.
• Mondiale rechtvaardigheid impliceert dat alle
  mensen in gelijke mate en de facto de
  mogelijkheid moeten hebben om de tien
  capaciteiten te ontwikkelen a world in which
  people have all the capabilities on the list is a
  minimally just and decent world.

23
3. KOSMOPOLIETEN
24
VOORBIJ DE CONCENTRISCHE CIRKELS

• Nussbaum verzet zich tegen het opkomende
  nationalisme.
• Het patriottisme dat inherent is aan het
  nationalisme gaat uit van het model van de
  concentrische cirkels.
• Basisgedachte van het patriottisme gt mensen
  voelen zich in eerste instantie verantwoordelijk
  voor degenen die het meeste nabij zijn.
• Nussbaum stelt daar tegenover een kosmopolitisch
  model dat uitgaat van de capaciteitenbenadering.

25
MENSELIJKE WAARDIGHEID

• Nussbaum stoelt haar kosmopolitisme op een
  specifieke voorstelling van menselijke
  waardigheid.
• In haar ogen zijn de tien capaciteiten essentieel
  voor een menswaardig bestaan.
• Ze corresponderen volgens Nussbaum met de
  Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
• Om daaraan tegemoet te komen, is collectief
  handelen onontbeerlijk.
• Dat betekent dat wereldwijd instituties in het
  leven moeten worden geroepen die garant staan
  voor het naleven van de mensenrechten.

26
GEEN WERELDSTAAT

• Mondiale rechtvaardigheid en menselijke
  waardigheid kunnen volgens Nussbaum niet
  gewaarborgd worden door een wereldstaat.
• Net als Kant is ze van mening dat een wereldstaat
  ertoe kan leiden dat te veel oncontroleerbare
  macht in de handen van weinigen komt.
• Bovendien vormt een wereldstaat een bedreiging
  voor culturele verscheidenheid.
• Het kosmopolitisme van Nussbaum impliceert dat de
  mensenrechten op het niveau van de staat handen
  en voeten moeten krijgen.
• Maar het impliceert ook dat staten niet alleen
  voor het wel en wee van hun eigen burgers
  verantwoordelijk zijn, maar ook voor dat van
  buitenlanders.
• Dat betekent concreet dat rijke landen de plicht
  hebben een stuk van hun welvaart af te geven aan
  arme landen.
• Naast staten zijn ook multinationale
  ondernemingen, transnationale organisaties
  (bijvoorbeeld de Verenigde Naties) en
  non-gouvernementele organisaties verantwoordelijk
  voor het creëren van een rechtvaardigere wereld.

27
OPVOEDING TOT EEN GOEDE BURGER

• In het tijdperk van de globalisering dienen
  mensen niet alleen opgevoed te worden tot goede
  burgers van een natiestaat, maar tot goede
  wereldburgers, aldus Nussbaum.
• Vandaar dat zij in diverse werken aandacht
  besteed aan citizenship education.
• Dat houdt in dat niet alleen rekenen en taal
  belangrijk zijn, maar ook kennis van andere
  culturen, levensstijlen, etc.
• Kunst en literatuur zijn voor de opvoeding tot
  wereldburger belangrijk, omdat ze mensen in staat
  stellen zich te verplaatsen in de gedachten en
  emoties van mensen die er een geheel andere kijk
  op de werkelijkheid op nahouden.

28
EEN KWESTIE VAN IDENTITEITSPOLITIEK

• De strijd tussen patriottisme en kosmopolitisme
  is voor een groot deel een kwestie van
  identiteitspolitiek gt met wie of wat
  identificeert een individu zich?
• Het patriottisme benadrukt het belang van de
  identificatie met de natiestaat (en haar
  specifieke culturele waarden, etc.).
• Het kosmopolitisme van Nussbaum heeft als
  uitgangspunt dat iedere wereldburger
  gerespecteerd moet worden als iemand die het
  recht moet hebben om zijn of haar capaciteiten te
  ontwikkelen, ongeacht in welke staat hij of zij
  toevallig geboren is.
• Een kosmopoliet respecteert dat individuen niet
  uitgesloten mogen worden van de wereldgemeenschap
  of gefrustreerd mogen worden in het ontwikkelen
  van hun capaciteiten, omdat ze niet een bepaald
  paspoort hebben of zich identificeren met een
  specifieke cultuur.