A' Gh

1
1901 - 2001
A' Ghàidhlig anns a' Chunntas-Shluaigh
2
Adhbharan Rannsachaidh
Tha am fiosrachadh furasta a lorg. (SCROL)
Coimeas ri rannsachadh à Èirinn. (Hindley Ó
Murchadha NUIM/NUIG Walsh)
An robh na mìneachaidhean a chualas roimhe a
cleith na fìrinn?
?
Feumaidh sinn ar suidheachadh a thuigsinn mus
gabh sinn ceum air adhart. (Hale Hinton)
Mura bi Bile Gàidhlig bonntaichte air
fìorfheumalachdan a chànain agus nan daoine a
tha ga bruidhinn, am bi dad ann ach rud
gleansach eile gun stàth? (Fishman)
3

Mìneachaidhean
Thathar a coimhead air luchd-labhairt a-mhàin.
Tha ceudadan (m.e. 80) a ciallachadh na tha de
dhaoine ann an sgìre aig a bheil comas labhairt
anns a Ghàidhlig.
S ann air na h-eileanan as motha a thathar
acoimhead, air sàilleabh s gur e glè bheag
asgìrean a th air fhàgail air tìr-mòr os cionn
10.
Tha sgìre a ciallachadh paraiste chatharra,
roinn dùthcha oifigeil.
Tha ceàrnaidh ga cleachdadh airson àite nas
lugha air taobh a-staigh sgìre.
4
Tha na dathan seo shìos a riochdachadh na
bhruidhneas a Ghàidhlig às a cheud ann an
sgìre sam bith.
Mar eisimpleir
Fàrr 75
75
Cill Fhinn 50-74
Crombail 25-49
50-74
Bràigh Mhàrr 10-24
Lus lt 10
25-49
10-24
lt 10
1901
5

• Cunntas 2001
• Figearan Farsaing
• Gaidhealtachd agus Galltachd
• Gàidhlig anns na Sgoiltean
• Fìor Ghaidhealtachd

• Eadar 1901 agus 2001
• Cunntasan 1901, 1921, 1971 2001
• Coimeas tro na bliadhnaichean
• An t-Eilean Sgitheanach

• Sùil Gheur air 2001
• Na Sgìrean as treasa
• An t-Eilean Sgitheanach
• Na h-Eileanan Eile

6

• Cunntas-sluaigh 2001
• Figearan Farsaing

• Tha 58,652 daoine ann a bhruidhneas Gàidhlig.

• Tha 92,396 daoine ann a bhruidhneas no thuigeas
  no leughas no sgrìobhas Gàidhlig.

• Tha 3 ceàrnaidhean ann far a bheil a Ghàidhlig
  aig còrr is 80 de na daoine.

• Tha 640 Gaidheal a fuireach ann an ceàrnaidhean
  os cionn 80.

• Tha 3,510 Gaidheil a fuireach ann an
  ceàrnaidhean os cionn 75. gt

7

• Cunntas-sluaigh 2001
• Gaidhealtachd agus Galltachd
• Dè tha Gaidhealtachd a ciallachadh? An e àite
  far am bruidhnear a Ghàidhlig?
• A bheil daoine ann an ceàrnaidhean a bha
  Gaidhealach ginealach air ais nas bàidheile
  don chànan?
• Tha 55.5 de luchd-labhairt na Gàidhlig a
  fuireach anns na sgìrean tradaiseanta.
• Tha 44.5 dhiubh a fuireach air a Ghalltachd.
• A bheil a Ghalltachd a sìor fhàs cudromach
  ann an saoghal na Gàidhlig?
• Tha ceàrnaidhean air a Ghaidhealtachd nach eil
  dad nas treasa na Coatbridge. gt

8

• Cunntas-sluaigh 2001
• Gàidhlig anns na Sgoiltean
• Tha sgeamaichean Gàidhlig ann am bunsgoiltean na
  sgìre.
• A bheil pàrantan ag ainmeachadh na cloinne sin
  mar luchd-labhairt na Gàidhlig? Thachair seo
  ann an Siorrachd Pheairt anns na 1980an.
• A bheil figearan a Chunntais-shluaigh nas àirde
  na bu chòir air sàilleabh seo? gt

9

• Cunntas-sluaigh 2001
• Fìor Ghaidhealtachd
• Ma tha a Ghàidhlig aig còrr is 75 de
  choimhearsnachd, bithear an dùil
• gur i a Ghàidhlig cànan na coimhearsnachd
• gun ionnsaich clann a Ghàidhlig anns an dachaigh
  s anns a choimhearsnachd.
• Tha 13 ceàrnaidhean mar seo an Alba, agus 3,510
  Gaidheil a fuireach annta.
• (Ann an 1981, bha 20,345 Gaidheil a fuireach ann
  an ceàrnaidhean os cionn 75.)
• (Ann an 1901 bha còrr is 100,000 Gaidheal a
  fuireach annta.)
• A bheil luchd-labhairt na Gàidhlig a faighinn
  cothrom a bruidhinn?
• Cò iad co-dhiù fileantaich, luchd-tòiseachaidh,
  clann sgoile?
• Ri linn in-imrich a bheil cànan na coimhearsnachd
  air atharrachadh no a bheil dà
• choimhearsnachd ann?
• Cha ghabh na ceistean freagairt gun rannsachadh
  ionadail air cleachdadh cànain. gt

10
Figearan Farsaing Alba air fad
230,806
Bliadhna 1901
Luchd-Labhairt 230,806
28,106 gun Bheurla idir
11
1901
Sgìrean
Meaghrath 50-74
An costa an iar/a tuatheadar An Apainn agus Am
Blàran Odhar 75
Crombail 25-49
A h-uile eilean eile 75
Blàr Athaill 50-74
Muile (a tuath) 50-74
Both Phuidir 50-74
Saghadal 50-74
Arainn (an iar) 50-74
Arainn (an ear) 25-49
12
Figearan Farsaing Alba air fad
158,779
Bliadhna 1901 1921
Luchd-Labhairt 230,806 158,779

9,829 gun Bheurla idir
13
1921
Sgìrean
Fàrr 50-74
Diùirnis 50-74
Eadar Dhà Chaolas 50-74
Loch Aillse 50-74
Na h-Eileanan Tarsainn 50-74
Gleann Eilg 50-74
Àird Ghobhar 50-74 A Mhorbhairne 50-74
Cola 50-74
Muile 50-74
Cnapadal a Tuath 25-49
A h-uile eilean eile 75
Arainn lt 25
14
Coimeas eadar 1901 agus 1921
1901
1921
15
Figearan Farsaing Alba air fad
82,620
Bliadhna 1901 1921 1971
Luchd-Labhairt 230,806 158,779 82,620

477 gun Bheurla idir
16
1971
Sgìrean
Steòrnabhagh 50-74
Leòdhas agus Na Hearadh(gun Steòrnabhagh) 75
Uibhist a Tuath 75
Cille Mhoire 75
Beinn nam Fadhla Uibhist a Deas 50-74
An còrr den Eilean 50-74
Na h-Eileanan Tarsainn 25-49
Barraigh 75
Cola 25-49
Muile (a tuath) lt 25 Muile (a deas) 25-49
Tiriodh 50-74
Colbhasa 50-74
Diùra 25-49
Na Roinn Ìleach 50-74
An còrr de dhÌle 25-49
A Chomraich 50-74 an aon sgìre air tìr-mòros
cionn 50
17
Coimeas eadar 1901 agus 1971
1901
1971
1901
18
Figearan Farsaing Alba air fad
58,562
Bliadhna 1901 1921 1971 2001
Luchd-Labhairt 230,806 158,779 82,620 58,652

? gun Bheurla idir
19
2001
Na h-Eileanan
Leòdhas 56
Na Hearadh 69
Uibhist a Tuath 67
Beinn nam Fadhla 56
An t-Eilean Sgitheanach 31
Uibhist a Deas 71
Na h-EileananTarsainn 17
Barraigh 68
Cola 12
Liosmòr 29
Tiriodh 48
Muile 13
Saoil Luinn 4
Colbhasa 23
Diùra 11
Ìle 24
Giogha 14
20
2001
Tìr-mòr
Na sgìrean far a bheila Ghàidhlig aig
10co-dhiù den t-sluagh.
17 - Cinn Tàile MhicAoidh
11 - Loch Bhraoin
16 - Geàrrloch
19 - A Chomraich
17 - Loch Carrann
20 - Loch Aillse
19 - Cinn Tàile
17 - Gleann Seile
13 - Gleann Eilg
12 - Àrasaig Mùideart
14 - Àird Ghobhar
18 - Àird nam Murchan
14 - A Mhorbhairne
21
Tìr-mòr 2001
Air taobh a-staigh nam paraistean catharra,tha
ceàrnaidhean ann os cionn 25.
35 - A Chomraich a Deas
32 - Àth Tharracail
28 - Taobh Mhealainis
28 - Bun na h-Abhann Àird Tobha
27 - Diùirinis An Druim Buidhe
27 - An t-Allt Beithe
27 - An Cùl-Chinn
26 - Dail Eildhe gt Mìogharraidh
26 - Mealabhaig gt Alltan Phàdraig
25 - Meallan Theàrlaich
25 - Àird an Arbha gt Stèisean an Stròim gt Acha
Mòr
25 - Earbarsaig Bada Call
22
Cunntas-sluaigh 2001
Na ceàrnaidhean as treasa a thaobh dumhlachd na
Gàidhlig
Sgalpaigh Na Hearadh 322 84
Truimisgearraidh gt Port nan Long 106
84
Staoinibrig gt Cill Donnain 212 82
Dalabrog Gearraidh Sheilidh 208 79
Sgealasgro gt Iorseadar gt Linnseadar
66 79
Èirisgeigh 133 78
Brù 131 78
Baghasdal 427 78
Taobh an Iar na Hearadh 142 77
Eòlaigearraidh gt Àird Mhidhinis 147 76
Lacasaigh gt Sòbhal 136 76
Nis 1179 75
Bràgar 301 75
Gu h-iomlan 3510
23
Cunntas-sluaigh 2001
Na ceàrnaidhean as treasa s as laige anns na
h-eileanan
Leòdhas Sgealasgro gt Linnseadar 79 Am
Bràigh 41
Na Hearadh Sgalpaigh 84 Àth Linne gt Àird
Àsaig 57
Uibhist a Tuath Truimisgearraidh 84 Loch nam
Madadh 52
Beinn nam Fadhla Lìonacleit Tòrlum 74 Baile
a Mhanaich 37
Uibhist a Deas Na Meadhanan 82 Mingearraidh
gt Àisgearnais 59
Barraigh An Ceann a Tuath 76 Bhatarsaigh 56
An t-Eilean Sgith. An Taobh Sear
61 Cealabost gt Galtraigil 18
Muile Fisinis 25 Àros 4
Ìle Port na h-Abhainne 32 Goirtean Taoid 17
24
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig anns an Eilean Sgitheanach
(31)
61 - An Taobh Sear
54 - Tarsgabhaig Achadh na Cloiche
48 - Cinnseaborg gt Earlais
47 - Cille Mhoire
46 - Arnaiseadar gt Ròmasdal
45 - Bràcadal
45 - Na Sgianaidean, Ròdhag, Orbost
43 - Tòrabhaig gt Ostaig
42 - Ùige
41 - An Druim Fheàrna gt Camas Cros
40 - Beàrnasdal gt Sgeubost
38 - Ealaghol
38 - Mùigearraidh gt Ùigiseadar
37 - Port Rìgh
36 - Ratharsair
35 - Minginis
35 - Borbh gt Sgeirinis
34 - An Àird, An t-Òrd, Tòcabhaig
34 - Dùn Bheagain
25
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig anns an Eilean Sgitheanach
(31)
33 - Am Mol Sgonnsar
33 - Grìsinis gt Pàirc Bheàrnasdail
33 - Am Bràighe
32 - Na Torran Heasta
32 - Bhatairnis
30 - Òs gt Uilinis
30 - Achadh a Choirce gt An Leathallt
30 - Gleann Dail
29 - Roisgil, Heàrrlois, Bhatan, Feòirlig
29 - Breacais gt An t-Àth Leathann
29 - Sligeachan gt Gleann Breadail
29 - Armadal, Àird a Bhàsair, Cailigearraidh
25 - Caol Àcain
23 - Lùib gt Allt a Choire
19 - Lusa gt Caol Reatha
18 - Cealabost gt Galtraigil
26
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Leòdhas (56)
73 - Nis agus An Taobh Siar
78 - Brù
75 - Nis
75 - Bràgar
73 - Barabhas
72 - Siabost
70 - Gabhsann gt Borgh
69 - Siadar Baile an Truiseil
59 - Àrnol
70 - Càrlabhagh
72 - Càrlabhagh
70 - Brèascleit gt Loch a Ghainmhich
68 - Tolastadh a Chaolais
61 - Na Dailean
68 - Ùig
79 - Sgealascro, Linnseadar, Iorseadar
68 - Giosla gt Brèinis
64 - Beàrnaraigh
27
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Leòdhas (56)
63 - An Loch a Tuath
70 - Griais Gleann Tholastaidh
70 - Tolastadh
68 - Col Uarach
62 - Col Am Bac
51 - Tong
61 - Na Lochan
76 - Lacasaigh - Sòbhal
69 - Ceòs
68 - Cromòr Marbhaig
66 - Rànais Crosabost
65 - Calabost, Grabhar, Leumrabhagh
60 - Grimiseadar, An t-Acha Mòr
57 - Liùrbost
53 - Àirigh a Bhruthaich, Isginn
51 - Baile Ailein
50 - Gearraidh a Bhàird gt Sìldinis
28
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Leòdhas (56)
56 - An Rubha
64 - An Cnoc Suardal
59 - Gàrrabost
56 - Seiseadar
56 - An Àird gt Port nan Giùran
56 - Pabail
50 - Aiginis
43 - Siadar an Rubha
44 - Steòrnabhagh
49 - Newmarket gt Marybank
45 - Sanndabhaig Ceann nam Buailtean
44 - Steòrnabhagh
41 - Mealabost Bràigh na h-Aoidhe
29
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig anns na Hearadh (69)
84 - Sgalpaigh
77 - A Mhachair
72 - Hùisinis gt Bun Abhainn Eadarra
69 - Rèinigeadal Urgha gt An Caolas
68 - An Tòb
68 - An Taobh Tuath
64 - Na Bàigh
64 - An Tairbeart
62 - Roghadal Srannda
57 - Àth Linne gt Màraig gt Àird Àsaig
30
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Uibhist a Tuath
(67) is Beinn nam Fadhla (56)
67 - Uibhist a Tuath
84 - Truimisgearraidh gt Port nan Long
73 - Solas
71 - Griomasaigh
70 - Paibeil Ceann a Bhàigh
70 - Càirinis
69 - An Taobh an Iar
67 - An Clachan gt Am Baile Sear
64 - Cladach Chirceboist
63 - Beàrnaraigh
62 - Loch Euphort
52 - Loch nam Madadh
56 - Beinn nam Fadhla
74 - Lìonacleit Cnoc na Mòna
70 - Creag Ghoraidh gt Port Pheadair
65 - Grìminis Uisgeabhagh
62 - Gramasdal An t-Uachdar
59 - Baile nan Cailleach
37 - Baile a Mhanaich
31
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Uibhist a Deas
(71) is Barraigh (68)
71 - Uibhist a Deas
82 - Na Meadhanan
79 - Dalabrog Gearraidh Sheilidh
78 - Èirisgeigh
78 - Baghasdal
70 - An t-Ìochdar
66 - Snaoiseabhal gt Loch Sgioport
64 - Gèirinis
60 - Loch a Chàrnain
60 - Loch Baghasdail
59 - Gearra-Bhailteas gt Àisgearnais
68 - Barraigh
76 - Eòlaigearraidh gt Àird Mhidhinis
74 - Am Bàgh a Tuath gt Brèibhig
66 - Tangasdal gt Bàgh a Chaisteil gt An Gleann
62 - Cliaid gt Borgh
56 - Bhatarsaigh
32
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an Ìle (24)
32 - Port na h-Abhainne
29 - Port Sgioba
25 - Port Asgaig Bun na h-Abhainn
24 - Beul an Àtha
24 - Port Ìlein
24 - A Chill
23 - Bogha Mòr
22 - An Àird Bheag gt Àird Talla
22 - Gruinneart, Cill Chomain, Àird Nèimh
22 - Bruach a Chladaich
20 - An Obha
18 - Baile a Ghràna
17 - Goirtean Taoid
11 - Diùra
33
Cunntas-sluaigh 2001
Dumhlachd na Gàidhlig ann an eileanan
Earra-Ghaidheal
48 - Tiriodh
4 - Saoil
13 - Muile
12 - Cola
25 - Fisinis
7 - Èisdeal
3 - Luinn
29 - Liosmòr
18 - Cuidhinis
18 - An Sàilean
17 - Grùilinn
16 - Taobh Ulbha
14 - Tobar Mhoire
13 - Creag an Iubhair
11 - Bun Easain

11 - Calgarraidh
10 - Fionnphort
8 - Àird Chiabhaig
7 - Bròlas
5 - Dearbhaig
5 - Eilean Idhe
4 - Misinis
4 - Àros
34
Cunntas-sluaigh 2001
Bha na ceàrnaidhean seo ann an Cataibh ann an
sgìrean os cionn 75 ann an 1901.
28 - Taobh Mhealainis
27 - An Cùl-Chinn
16 - Baile Chnuic
13 - Diùirnis
13 - Cinn Tàile MhicAoidh
12 - Sgeiridh
11 - An Stòr
9 - Ùnabol gt An Druim Beag
9 - Am Parbh, Hòb
9 - Fàrr, Armadal
9 - Port Sgeire
8 - Allt a Phuirt
8 - Am Blàran Odhar
7 - Srath Nabhair
7 - Lusard
7 - Ceann Loch Biorbhaigh
5 - Srath Healadail
5 - Sgobharaidh
5 - Loch an Inbhir
16 - Am Poll Bàn 15 - Achd Ille Bhuidhe 15 -
Àird Mhèar gt Ailbhinn
4 - Achadh Mhealbhaich
3 - Mealbhaich, Srathaidh
3 - An Leathad Mòr
35
Cunntas-sluaigh 2001
Bha na ceàrnaidhean seo ann an Ros is Siorrachd
Inbhir Nis os cionn 75 ann an 1901.
35 - A Chomraich a Deas
27 - Diùirinis, An Druim Buidhe
27 - An t-Allt Beithe
26 - Mealabhaig gt Alltan Phàdraig
25 - Meallan Theàrlaich
25 - Àird an Arbha, Stèisean an Stròim, Acha Mòr
25 - Earbarsaig, Bada Call
23 - Camas Luinne gt Camas Longairt
22 - Am Ploc
22 - Taobh a Deas Loch Bhraoin
21 - Àird Eilbh gt Abhairnis
20 - Baile Mac Ara
20 - Inbhir Ìonaid
19 - An Caol
18 - Gleann Eilg Àrnasdal
18 - Portaigil gt An Rubha Dearg
18 - Ràtagan gt Leitir Fheàrna
17 - Nàst gt An Uaghaidh
17 - Slumba, An Stròm (taobh a tuath)
17 - Loch Carrann
17 - A Chomraich a Tuath
17 - Toirbheartan
17 - An Leathad gt Na h-Òbainean
36
Cunntas-sluaigh 2001
Bha na ceàrnaidhean seo ann an Ros is Siorrachd
Inbhir Nis os cionn 75 ann an 1901.
16 - Geàrrloch
16 - Cluainidh gt Drochaid Sheile gt A Mhormhaich
16 - An Dòrnaidh Bun Dà Loch
15 - Buaile na Lùib gt Ormasgaig
15 - Àiliginn, Diabaig
15 - Cnòideart, Loch Nibheis
14 - Ceann Loch Iubh gt Achadh na Sìne
14 - Sannda gt Mungasdal
13 - Earradal a Tuath gt Sannda Mhòr
13 - Srath Carrann gt Achadh nan Seileach
11 - Achadh na Tràghad gt Ciseorn
11 - Uachdar Thìre gt Rèaraig
11 - Ulapul
10 - Poll Iubh
10 - Am Bad Luachrach gt Doire nam Muc
9 - Achadh Dà Dhòmhnaill gt Sgoraig
8 - Loch Ma Ruibhe
7 - Bruthaichean Ulapuil
7 - A Chathair Bheag gt An Caolas
5 - Am Bràigh Mòr gt Leac Mhailm
5 - Sìldeag gt Balgaidh
37
Cunntas-sluaigh 2001
Bha na ceàrnaidhean seo anns na Garbh Chrìochan
os cionn 75 ann an 1901.
32 - Àth Tharracail
28 - Bun na h-Abhann Àird Tobha
26 - Dail Eildhe gt Mìogharraidh
23 - Na Druimnean gt Fionnairigh
19 - Mòrar
16 - Àird nam Murchan
15 - Gleann Ùige
15 - Àrasaig
14 - Taobh a Deas Loch Iall
14 - Sròn an t-Sìthein
12 - Loch Àlainn
12 - Taobh Loch Mhòrair
12 - Lìdeasdal gt Inbhir Shannda
11 - Àird Ghobhar
11 - Malaig
11 - Port na Croise
10 - Gleann Creurain
10 - Àth na h-Eilde gt Rèiseapol
Tha a h-uile h-àite eile a-nis fo 10.
38
Cunntas-sluaigh 2001 100 bliadhna de chrìonadh
1901
2001
39
Cunntas-sluaigh 2001
Co-dhùnadh - 1
Tha a Ghàidhlig a crìonadh uabhasach luath ach
chan eil càil nàdarra mu bhàs cànain.
Bha an costa a tuath s an iar na bu treasa ann
an 1901 na na sgìrean as treasa anns
nah-Eileanan Siar an-diugh.
Cha robh buaidh cho uile-chumhachdach aig na mòr
mheadhanan, in-imrich, siubhalagus
dlùth-chruinneas ann an 1901 s a th aca
an-diugh ach bha foghlam marbhteach.
Cha robh iomallachd leatha fhèin gu leòr airson
an cànan a chumail fallain.
Bha na mìltean ann an 1901 gun Bheurla idir, agus
buaidh aca air an coimhearsnachdan.
A rèir nam figearan a-mhàin, tha àiteachan mar
Sgalpaigh an ìre mhath cho làidir s aa bha iad
o chionn ceud bliadhna.
Thairis air an fhichead bliadhna a dhfhalbh, tha
cor na Gàidhlig air piseach iongantacha
dhèanamh foghlam, craoladh, mothachadh, inbhe.
Tha deagh naidheachd ann.
40
Cunntas-sluaigh 2001
Co-dhùnadh - 2
Tha na ceudan de chànanan ann an staid nas
cugallaiche na a Ghàidhlig.
Chan eil suidheachadh na Gàidhlig idir
an-àbhaisteach no eadhon eu-dòchasach an tacari
iomadach cànan eile air feadh an t-saoghail.
Ged nach biodh Gàidhlig fhileanta aig a h-uile
duine a tha a nochdadh anns na
figearan,dhfhaodadh iad a bhith feumail ann an
dòigh phoilitigeach, a rèir MhicFhionghain.
Chan eil na figearan ag innse dhuinn cò na 58,652
aig a bheil comas labhairt sa Ghàidhlig.
A bheil an suidheachadh tur eadar-dhealaichte
a-nis s gu bheil Beurla aig a h-uile duine?
Feumaidh an Riaghaltas, na h-ùghdarrasan
ionadail, na buidhnean Gàidhlig agus nabuidhnean
poblach planaichean cànain ciallach a dhealbhadh
s a chur an gnìomh.
Feumar coimhead ri eisimpleirean à dùthchannan
nas adhartaiche s nas proifeiseanta naAlba,
m.e. Canada, a Chuimrigh, Èirinn, Catalòinia,
Lituania agus Dùthaich nam Basgach.