8-2 Fiskar bls. 145-149

1
(No Transcript)
2
8-1 Einkenni hryggdýra bls. 144-145.

• Hryggdýr hafa burðarsúlu sem nefnist hryggur.
  Hann ber uppi líkamann og veitir honum ákveðna
  lögun. Einnig verndar hann mænuna.
• Hryggur er ýmist úr brjóski eða beini og
  skiptist í hryggjarliði.

3
Hryggur úr beini
4

• Flokkar vankjálkar, brjóskfiskar, beinfiskar,
  froskdýr, skriðdýr, fuglar, spendýr
• http//www.hi.is/runam/fiskfiles/fiska7-vankjalka
  r.pdf

5
8-2 Fiskar bls. 145-149.

• Elstu hryggdýr jarðarinnar. Komu fram fyrir um
  540 milljónum ára.
• Stærstu flokkar brjóskfiskar og beinfiskar.
• Anda með tálknum enda best fallnir til lífs í
  vatni.
• Straumlínulaga, sleipir, venjulega þaktir
  hreistri (eða skráp).
• Hafa ugga til að hreyfa sig með og stjórna
  hreyfingu.
• Stirtlan og sporður eru sundfæri.
• Lifa í fersku vatni eða söltu.

6
Þorskur
7
Brjóskfiskar

• Hafa stoðgrind úr brjóski.
• Dæmi Háfiskar (hákarlar og háfar) og skötur .
• Húð flestra brjóskfiska kallast skrápur. Hann er
  ekki slímkenndur eins og roð beinfiska heldur
  hrjúfur vegna örsmárra gadda sem minna á tennur.
• Margir brjóskfiskar fæða lifandi unga hafa því
  innri frjóvgun.
• Skötur og fleiri brjóskfiskar verpa eggjum sem
  eru eitt og eitt í hornkenndu hylki
  pétursskipi.
• Háfiskar hafa hvorki sundmaga né tálknlok og
  verða því að synda stöðugt til að sökkva ekki
• eða kafna.

8
Skata ásamt egghylki- pétursskipi
9
Brjóskfiskur - hákarl
10
(No Transcript)
11
(No Transcript)
12
(No Transcript)
13
(No Transcript)
14
(No Transcript)
15
8-2 frh. Beinfiskar

• Beinfiskar skipa stærsta flokk hryggdýra.
  Minnsta kosti 20.000 tegundir. Um 200 teg. lifa
  við Ísland í sjó eða í fersku vatni.
• Hafa stoðgrind úr beini.
• Húðin kallast roð, er slímkennd og oftast þakin
  hreistri. Hreistrið er þunnar beinplötur sem
  sitja í húðinni.
• Rákin er skynfæri sem greinir m.a. titring í
  vatni og hljóð.
• Sundmagi er notaður til að stjórna eðlisþyngd.
• Hafa flestir ytri frjóvgun. Fæðing unga þekkist.

16
Beinfiskur - karfi
17
8-3 Froskdýr bls. 150-152.

• Froskdýr eru hryggdýr, líkjast á unga aldri
  fiskum, lifa þá í vatni og anda með tálknum.
  Skríða síðan flest á land og anda með húð og
  lungum sem fullvaxin dýr.
• Froskar hafa ytri frjóvgun. Hrygningin fer fram í
  vatni.
• Lungun eru óþroskuð og fer öndun því einnig fram
  gegnum húð sem þá er háð raka.
• Þrír helstu hópar eru froskar, salamöndrur og
  körtur.

18
Froskar

• Froskar klekjast úr eggi og hefja ævina sem
  fótalausar lirfur sem minna á fiskseiði.
  Lirfurnar nefnast halakörtur. Þær hafa langan og
  áberandi sundhala, eru með tálkn og geta andað í
  vatni. Smám saman breytast þær, halinn rýrnar,
  fætur taka að myndast og tálknin hverfa.
  Samtímis þroskast lungu inni í líkamanum og síðan
  skríða dýrin á land. Flestir froskar leggjast í
  dvala yfir kaldasta hluta ársins.

19
Lífsferill froska
20
Froskar
21
(No Transcript)
22
Hver segir að froskar séu alltaf grænir?
23
(No Transcript)
24
Halakarta
25
Salamöndrur

• Ólíkt froskum eru salamöndrur búklangar og með
  hala alla ævina. Fætur eru einnig styttri
  (afturfæturnir). Salamöndrur eru háðar raka líkt
  og froskar. Þær verpa í vatni og sumar dvelja
  þar allt sitt æviskeið.

26
Salamöndrur
27
8-4 Skriðdýr bls. 152-155.

• Skriðdýr hafa misheitt blóð, anda með lungum og
  hafa þurra og hreisturkennda húð. Þau verpa
  eggjum sínum á landi og ala unga sína upp þar.
• Í flokki núlifandi skriðdýra eru slöngur, eðlur,
  skjaldbökur og krókódílar.

28
Skriðdýr

• Skriðdýr eru ekki háð vatni á sama hátt og
  froskdýrin þar sem þeim er ekki nauðsynlegt að
  dvelja hluta af ævi sinni í vatni.
• Húð þeirra er vatnsþétt og því eru dýrin ekki háð
  röku umhverfi.
• Egg skriðdýra eru með leðurkennda skurn sem kemur
  í veg fyrir ofþornun þótt þeim sé verpt á landi.
  Hafa innri frjóvgun sem verður áður en skurnin
  myndast.

29
Slöngur

• Sumar slöngur hafa eiturkirtla sem fram-leiða
  eitur sem notað er til að lama bráð eða drepa.
  Slöngur hafa einnig mjög næm skynfæri sem
  auðveldar þeim að finna bráð.Tungan er notuð til
  að finna lykt/bragð. Hafa slæma sjón og heyrn.
  Hreisturplötur á kvið hjálpa þeim að liðast
  áfram. Stærstu slöngurnar eru vatnabóa og
  flekkjaspýtan. Þær eru um 10 m á lengd.

30
Snákur
31
(No Transcript)
32
Eðlur

• Flestar eru smávaxnar. Kameljónið getur skipt
  litum og falist þannig fyrir óvinum sínum, líkir
  eftir litum í umhverfinu. Ef óvinur getur náð
  taki á hala þeirra, losnar hann af en nýr getur
  vaxið í staðinn.

33
(No Transcript)
34
(No Transcript)
35
(No Transcript)
36
(No Transcript)
37
Kameljón
38
Kameljón
39
Skjaldbökur

• Helsta einkenni þeirra eru þykkar plötur úr hyrni
  sem hylja líkama þeirra og mynda varnarskjöld.
  Skjaldbökur lifa ýmist á landi eða í vatni en
  allar verpa eggjum á landi. Þær eru tannlausar
  og nærast á plöntum eða dýrum. Risaskjaldbökur
  geta orðið allt að 200 ára gamlar.

40
Skjaldbaka
41
Margt smátt gerir eitt stórt!
42
(No Transcript)
43
Krókódílar

• Krókódílar eru náskyldir risaeðlunum. Þeir eyða
  mestum af tíma sínum í vatni og veiða oft stór
  dýr eins og sebrahesta. Móðir hugsar vel um
  afkvæmi sín og ber þau jafnvel í munninum.

44
Breiðtrýningur
45
Krókódíll
46
8-5 Fuglar bls. 156-161.

• Fuglar eru fiðruð hryggdýr með jafnheitt blóð og
  verpa eggjum.
• Egg fugla hafa um sig harða skurn úr kalki.
• Allur forði ungans rúmast í egginu .
  Loftskipti súrefnis og koltvíoxíðs fer fram
  gegnum skurnina.
• Til eru um 9000 tegundir fugla sem skiptast í
  fjölmarga ættbálka og ættir. Hér á landi verpa
  70-80 tegundir.

47
Kría
48
8-5 Fuglar framhald

• Fyrstu fuglarnir lifðu á jörðinni fyrir um 150
  milljónum ára á blómaskeiði risaeðlanna. Þessir
  frumstæðu fuglar nefnast eðlufuglar og báru ýmis
  einkenni skriðdýra s.s. langa rófu og hvassar
  klær.
• Núlifandi fuglar hafa ein einkenni skriðdýra,
  hreisturkennda húð á fótum.

49
Microraptor gui hlekkur milli flugeðla og fugla
50
Skipting fugla

• Í Lifandi veröld er fuglum skipt í fimm
  meginhópa spörfugla, sundfugla, vaðfugla,
  ránfugla og ófleyga fugla.

51
1. Spörfuglar

• Spörfuglar hafa svokallaðan setfót sem hentar vel
  til að grípa um trjágreinar. Snúa þá 3 tær fram
  en ein aftur. Af um 5000 teg. þekkjast hér á
  landi m.a. hrafn, skógar-þröstur og músarrindill

Hrafn
52
2. Sundfuglar

• Sundfuglar hafa flestir sundfót með fit milli
  tánna sem þeir nota við köfun og sund. Dæmi
  endur, gæsir, máfar, svartfuglar.

Grágæsir
53
Hverra anda er ég?
54
3. Vaðfuglar

• Vaðfuglar Eru háfættir og vaða í grunnu vatni í
  leit að æti. Dæmi spói, stelkur.

Spói
55
4. Ránfuglar

• Ránfuglar eru vel fleygir, sjá vel og hafa
  sterkan gogg og sterkar klær. Dæmi haförn,
  fálki, smyrill.

Fálki
56
5. Ófleygir fuglar

• Ófleygir fuglar hafa flestir sterka hlaupafætur
  og eru fráir á fæti. Dæmi strútur, nandúi og
  emúi.
• Mörgæsir synda hratt en ganga hægt.

Emúi
57
Í hvaða hópi eigum við heima?
58
(No Transcript)
59
Ófleygur fugl - Strútur
60
Aðlögun fugla að flugi bls.159.

• Sterk og létt bein sem eru samt hol að innan.
• Mismunandi fiður. Sumar eru fíngerðar dúnfjaðrir
  en aðrar lengri með stinnum fjöðurstaf og nefnast
  þakfjaðrir. Handflugfjaðrir í vængjum eru
  lengstar en þær skapa stóran hluta af lyftikrafti
  flugsins. Í
• stéli eru líka langar fjaðrir stélfjaðrir
  til að stýra á flugi.
• Sterkur bringuvöðvi til að knýja vængina.
• Fullkomin lungu sem taka upp mikið af súrefni sem
  er nauðsynlegt vegna mikillar brennslu á flugi.

61
(No Transcript)
62
Atferli fugla bls. 159-161.

• Fuglar helga sér óðal með ýmsum hætti m.a. með
  söng og hljóðum. (Óðal er tiltekið svæði sem dýr
  helga sér og ætla sér og sínum til afnota.)
• Hljóð eru notuð til að laða til sín maka og vara
  við hættum.
• Sumir karlfuglar nota skæra liti og dans til að
  laða til sín maka.
• Sumir karlfuglar gera glæsileg hreiður til að
  lokka til sín maka.

63
Far fugla bls. 161.

• Far er það nefnt þegar fuglar skipta um búsvæði
  árstíðabundið. Margir fuglar fara í langar
  ferðir milli varpstöðva og vetrar-stöðva. Dæmi
  krían sem hefur vetursetu á suðurhveli jarðar en
  verpir á norðurslóðum.

64
8-6 Spendýr bls. 162-169.

• Spendýr eru hærð á einhverju stigi ævinnar, eru
  með jafnheitt blóð og mjólkurkirtla.
• Fyrstu spendýrin komu fram fyrir um 200 milljónum
  ára. Þróuðust af skriðdýrum.
• Til eru um 4500 tegundir sem skiptast í marga
  ættbálka.
• Spendýr anda öll með lungum, hafa tvískipt
  fjögurra hólfa hjarta.
• Taugakerfi er háþróað og heili fullkominn.
• Frjóvgun fer fram innvortis. Spendýrum er skipt
  eftir fósturþroska í nefdýr, pokadýr og
  fylgjudýr.

65
Nefdýr

• Eru frumstæðustu spendýrin.
• Verpa eggjum en frjóvgun er innvortis.
• Hafa enga spena, bara mjólkurop.
• Þrjár tegundir til allar í Ástralíu.
• -Breiðnefur lifir í ám og vötnum. Er með
  sundfit, vatnsheldan feld og gogg sem minnir á
  andargogg.
• -Mjónefur -tvær teg. Með langa brodda á baki og
  mjóan gogg.

66
Breiðnefur
67
Mjónefur
68
Pokadýr

• Fæða vanþroska unga (fóstur) sem skríða í poka á
  kviði móður. Sjúga sig fasta á spena þar til
  þroska spendýrsunga er náð.
• Kengúran er þekktust pokadýra. Önnur eru
  kóalabirnir og pokarottur. Kengúrur og
  kóalabirnir lifa í Ástralíu en pokarottur lifa
  bæði þar og í Ameríku.

69
Kengúra
70
Kóala björn
71
Fylgjudýr bls. 164-169.

• Flestar tegundir spendýra eru fylgjudýr.
• Ungi fylgjudýra þroskast í líkama móður og fær
  súrefni og næringu um fylgjuna (legkökuna).
• Fylgjudýr skiptast í 15 ættbálka.

72
Nokkrir ættbálkar fylgjudýra 1

• Skordýraætur frumstæð spendýr sem lifa á
  skordýrum t.d. moldvörpur, broddgeltir og
  dversnjáldran sem er minnsta spendýrið.
• Leðurblökur einu fleygu spendýrin. Dæmi
  vampíra og flugrefur.
• Rándýr eru sérlega löguð til veiða, hafa
  hvassar tennur og klær og öfluga vöðva. Dæmi
  kettir, hundar, ljón, selir, birnir.

73
Ættbálkar fylgjudýra 2

• Tannleysingjar Dæmi letidýr, maura-ætur og
  beltisdýr.
• Fílar einkenni þeirra er raninn. Tvær tegundir,
  afríkufíll og asíufíll.
• Hófdýr eru grasbítar með hófa. Dæmi hestur og
  nashyrningur.
• Klaufdýr eru grasbítar með klaufir. Dæmi
  nautgripir, gíraffi, svín.

74
Ættbálkar fylgjudýra 3

• Nagdýr stærsti ættbálkur spendýra 2000 teg.
  Hafa nagtennur sem vaxa alla ævina.
• Dæmi mýs og rottur.
• Nartarar náskyldir nagdýrum. Dæmi kanínur,
  hérar, blísturshérar og múshérar.
• Hvalir sjávardýr, stærstu dýr jarðar. Skiptast
  í tannhvali og skíðishvali. Dæmi steypireyður
  stærsta dýr jarðar.

75
Ættbálkar fylgjudýra 4

• Sækýr eru jurtaætur sem lifa í grunnum sjó og
  eru skyldar fílum.
• Prímatar hafa vel þroskaðan heila, grip á
  höndum og fótum (nema menn), augun sitja framan á
  höfðinu. Til prímata teljast apar og menn.