FILOSOFIE VAN DE 18e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN

1
FILOSOFIE VAN DE 18e EEUW INTELLECTUELE HELDEN
CRUCIALE KWESTIES
2
COLLEGES

• I. Redelijkheid en menselijkheid
• II. Materialisme en atheïsme
• III. Soevereiniteit en authenticiteit
• IV. Bijtende humor
• V. Hartstochten en twijfels
• VI. Het publiek gebruik van de rede

3
III. SOEVEREINITEIT EN AUTHENTICITEIT
4

• SCHONE SCHIJN
• Waarom eerlijk zijn?
• VERVREEMDING
• Hoe zit het met de relatie tussen natuur en
  cultuur?
• CONTRACTUALISME
• Wat is een redelijke inrichting van de
  samenleving?

5
1. SCHONE SCHIJN
6
ROUSSEAU

• Korte biografie
• 1712 geboren op 28 juni te Genève zijn moeder
  sterft enkele dagen later.
• 1722 vader verlaat na een ruzie Genève en hij
  ziet hem nooit weer zijn ome laat hem door een
  dominee opvoeden.
• 1724 leerling klerk bij een rechter.
• 1725 leerling bij een graveur.
• 1728 keert na een wandeling niet meer terug
  naar Genève en wandelt naar Turijn alwaar hij
  lakei bij de adel wordt.
• 1729 naar Madame de Warens te Annecy en
  leerling muziek.
• 1730 wandelt als muzikant en muziekleraar door
  Zwitserland en Frankrijk.
• 1731 liefdesrelatie met Madame de Warens.
• 1740 huisleraar te Lyon.
• 1742 gaat naar Parijs en verdedigt zonder
  succes een dissertatie over moderne muziek.
• 1743 wordt secretaris van de Franse ambassadeur
  in Genève.
• 1744 terug naar Parijs.
• 1745 begint een relatie met Thérèse Levasseur
  raakt bevriend met Condillac en Diderot.
• 1746 het eerste van zijn vijf kinderen belandt
  in een weeshuis.
• 1750 wint met Discours sur les sciences et les
  arts de eerste prijs van de academie van Dijon.
• 1752 opvoering van zijn opera Le devin du
  village.
• 1754 reist naar Genève en wordt weer
  calvinist.
• 1757 breuk met Diderot.

7
BELANGRIJKE PUBLICATIES

• Discours sur les sciences et les arts (1750).
• Discours sur lorigine et les fondements de
  linégalité parmi les hommes (1754).
• La nouvelle Héloïse (1761).
• Emile Ou de léducation (1762).
• Du contrat social (1762).
• Rousseau juge de Jean-Jacques (1772-1778).
• Les rêveries du promeneur solitaire (1776-1778).
• Les confessions (1764-1778).

8
EEN AUTHENTIEK LEVEN

• Rousseau is wellicht de eerste denker die met
  zoveel verve een modern ideaal heeft beschreven
  authenticiteit leven.
• Dat geldt vooral voor zijn Les confessions, een
  zichzelf niet ontziende autobiografie.
• Het is juist het gezelschapsleven in het mondaine
  Parijs waar mensen volgens hem niet authentiek
  zijn.
• Waar de pose heerst, knecht de mens in feite
  zichzelf.
• Het ideaal van de authenticiteit is er ook de
  oorzaak van dat hij zijn scherpste rechter is gt
  Rousseau juge de Jean-Jacques.

9
WAAR MEN WAS, ZAL IK WORDEN

• In analogie tot Freuds uitspraak Wo Es war, soll
  Ich werden, kan de authenticiteitsgedachte van
  Rousseau worden samengevat met de uitspraak waar
  men was, zal ik worden.
• Authenticiteit betekent de bevrijding van wat
  men behoort te doen.
• Daarvoor is het van node dat het individu zich
  identificeert met een zingevend perspectief op
  het leven.
• Dit betekent dat het individu zichzelf bevrijdt
  van elke vorm van zelfbedrog.
• Voor Rousseau betekent dit dat het individu
  tegelijkertijd gericht is op een uniek beleven
  van de wereld om hem heen en het religieuze
  gevoel heeft opgenomen te zijn in een groter
  geheel.

10
DRIE RELATIES

• Autheticiteit impliceert dat de mens niet is
  vervreemd van de natuur.
• In het algemeen kan worden gesteld dat Rousseau
  de relatie tussen de mens en de natuur
  onderzoekt.
• Daarbij zijn drie relaties in het geding
• 1. De relatie ten opzichte van zijn eigen
  natuur.
• 2. De relatie ten opzichte van de natuur van de
  medemens.
• 3. De relatie ten opzichte van de planten- en
  dierenwereld en de diverse landschappen.

11
2. VERVREEMDING
12
VERLICHTING EN ROMANTIEK

• De filosofie van Rousseau bevindt zich op het
  snijvlak van de Verlichting en de Romantiek.
• De rede geeft hem in dat een naïeve terugkeer
  naar de natuur onmogelijk is gt daarom een
  staatstheorie ontwikkelen die zoveel mogelijk
  recht doet aan de menselijke natuur.
• Tegelijkertijd kritiseert hij de
  alleenheerschappij van de rede gt belang van het
  gevoel als drijvende kracht van het menselijke
  leven.
• Het is de cultuur van het holle en uiteindelijk
  schrale mondaine leven dat de natuur teniet doet,
  en daarmee het geluk van de mens.

13
WETENSCHAP EN KUNST

• De Academie van Wetenschappen van Dijon
  formuleerde in 1749 een prijsvraag voor een
  essay heeft de opbloei van de wetenschap en
  kunst geleid tot zedelijke verheffing.
• De veronderstelling van de Verlichting het
  antwoord op deze vraag is een eenduidig ja.
• Rousseaus antwoord in Discours sur les sciences
  et les arts luidt nee.
• De mens is ondanks de ontwikkelingen in de
  wetenschap en kunst er niet gelukkiger op
  geworden.

14
ONGELIJKHEID

• In Discours sur lorigine et les fondements de
  linégalité parmi les hommes probeert Rousseau
  een diepgravend antwoord te formuleren op de
  vraag waarom de mens niet gelukkig is.
• Het vertrekpunt van zijn denken is een
  tegenstelling tussen cultuur en natuur.
• Kortgezegd is zijn these dat de mens zijn ongeluk
  te danken heeft aan de ongelijkheid die inherent
  is aan de door hem geschapen cultuur gt daaronder
  lijdt zijn natuur.
• Wat de niet door de cultuur bedorven menselijke
  natuur behelst, leert de edele wilde.

15
NOG EEN PRIJSVRAAG

• Aanleiding voor het essay dat Rousseau schreef
  was een tweede prijsvraag wat is de oorsprong
  van de ongelijkheid onder de mensen berust zij
  op een natuurwet?
• Het antwoord van Rousseau is een geschiedenis van
  de ontwikkeling van de mensheid dat uit drie
  stadia bestaat
• 1. Paradijs.
• 2. Verval.
• 3. Verlossing.
• De belangrijkste oorzaak voor de ellende zoekt
  Rousseau in de eigendomsverhoudingen De ware
  grondlegger van de burgerlijke maatschappij dat
  was hij die als eerste een stuk grond omheinde,
  zich verstoutte te zeggen Dit is van mij, en
  onnozelaars trof die hem geloofden. Hoeveel
  misdaden, oorlogen, moordpartijen, ellende en
  verschrikkingen zouden het mensengeslacht niet
  bespaard zijn gebleven, als iemand toen de palen
  had uitgerukt of de gracht had dichtgegooid, en
  zijn medemensen had toegeroepen Luister niet
  naar deze bedrieger, jullie zijn verloren als
  jullie vergeten dat de vruchten van de aarde van
  iedereen zijn en dat de aarde van niemand is.

16
GEEN DWANG

• Het in bedwang houden van de natuurlijke
  neigingen leidt volgens Rousseau tot
  vervreemding.
• Vervreemding is dus het resultaat van de
  gekunsteldheid die de cultuur met zich meebrengt.
• De mens is niet gelukkig omdat hij dingen doet
  waarbij het gevoel heeft dat ze niet goed zijn
  voor hem.
• Daarom moet het doen alsof en de hypocrisie
  worden bestreden, aldus Rousseau.
• Aan de dwang die uitgaat van de cultuur moet een
  einde worden gemaakt.

17
3.CONTRACTUALISME
18
VOORBIJ DE NATUURSTAAT

• In Du contrat social presenteert Rousseau de
  oplossing voor de vervreemding die de cultuur de
  natuur heeft aangedaan.
• Hij treedt in de contractualistische traditie van
  Hobbes en Locke.
• Het contractualisme kenmerkt zich door drie
  stappen
• 1. Schets van een uitgangssituatie gt staat van
  een natuur (state of nature) die zich kenmerkt
  door conflict.
• 2. Procedure voor het achterhalen van een
  contract dat een einde moet maken aan deze
  uitgangssituatie gt rationele keuze leidt tot het
  einde van het conflict.
• 3. Resultaten van de procedure gt instemming met
  het contract.

19
DE STAAT VAN DE NATUUR

• Rousseaus idee over de natuurstaat staat
  diametraal tegenover die van Hobbes.
• Hobbes gt de mens zijn in de natuurstaat als
  wolven voor mekaar.
• Rousseau gt de mens die zich in de natuurstaat
  bevindt, is een edele wilde.
• Ook al kan de mensheid niet meer terug naar de
  natuurstaat, zij kan er wel zoveel mogelijk aan
  tegemoet proberen te komen.
• Dat kan volgens Rousseau door recht te doen aan
  de algemene wil.

20
DE ALGEMENE WIL

• Rousseau wil niet terug naar de natuurtoestand,
  omdat dat in een samenleving met een hoge
  arbeidsdeling nu eenmaal onmogelijk is.
• Ook acht hij het niet realistisch te geloven in
  een radicale opheffing van de bestaande
  eigendomsverhoudingen.
• Een contract moet uitdrukking geven aan de
  algemene wil (volonté générale), die
  uitdrukkelijk dient te worden onderscheiden van
  de wil van allen (volonté de tous).
• Als collectief heeft de samenleving een eigen wil
  die niet te reduceren valt tot de som van alle
  willen.
• De leidraad bij het beoordelen van de handelingen
  van burgers moet de algemene wil zijn.

21
DE SOEVEREINITEIT VAN HET VOLK

• De soevereiniteit van het volk vloeit voort uit
  het sociaal contract.
• De algemene wil geeft uitdrukking aan wat de
  burgers willen.
• Burgers maken zelf de wetten waaraan ze zich
  vervolgens aan dienen te onderwerpen.
• De leden van een politieke gemeenschap geven
  daarbij een stuk van hun vrijheid op en
  constitueren de soevereiniteit van het volk.
• Alvorens burgers de wetten maken waaraan ze zich
  onderwerpen, moeten ze met zijn allen proberen te
  achterhalen wat in ieders belang is.

22
GELIJKE VRIJHEID

• Voor de wet is elke burger gelijk.
• Burgers moeten zich aan de algemene wil
  onderwerpen om de gelijke vrijheid van allen te
  garanderen.
• Het opheffen van de natuurlijke vrijheid moet
  uiteindelijk leiden tot juridische vrijheid.
• Wetten zijn dan en slechts dan legitiem als ze
  corresponderen met de algemene wil.
• Deze ideeën over democratie vormden een grote
  inspiratiebron voor de Franse revolutie.

23
OPVOEDING

• Rousseau acht het ook van groot belang dat mensen
  tot goede burgers worden opgevoed.
• Daarom buigt hij zich in Emile Ou de léducation
  over pedagogische vragen.
• Zijns inziens is opvoeding een kwestie van ruimte
  bieden aan de natuur de spontane ontwikkeling
  van het individu.
• Omdat de mens van nature goed is, zal de
  opvoeding ruimte moeten bieden aan de natuurlijke
  ontwikkeling van kinderen.
• Dat komt ook de vrijheid van het individu ten
  goede Laat het zoveel mogelijk vrijheid. Moedig
  het aan in zijn spel en zijn instinctief zoeken
  naar geluk.

24
DE NATUUR ZIJN GANG LATEN GAAN

• Negatieve opvoeding gt opvoeding is een kwestie
  van iets nalaten dan (positief) iets te doen.
• Opvoeden is eigenlijk de natuur zoveel mogelijk
  zijn gang laten gaan.
• Het is beter om kinderen allerlei zaken te laten
  ervaren in plaats van ze op te zadelen met
  boekenwijsheid.
• Opvoeders moet zich aanpassen aan de natuurlijke
  ontwikkeling van elk individu.
• De kunst van het opvoeden draait om het
  respecteren van de autonome ontwikkeling van het
  kind gt zo moet het kind niet worden
  gedisciplineerd volgens een a priori vastgelegd
  curriculum, maar dingen vrijelijk ervaren en al
  doende leren.

25
AANBEVOLEN LITERATUUR

• 1. Rousseau, Discours sur lorigine et les
  fondements de linégalité parmi les hommes er
  is een vertaling in het Nederlands.
• 2. Rousseau, Du contrat social er is een
  vertaling in het Nederlands.
• 3. Maarten Doorman, Rousseau en ik (2012).