Lingvofamilioj, migradoj de popoloj kaj genetikaj parencecoj Werner Fu

1
Lingvofamilioj, migradoj de popoloj kaj
genetikaj parencecojWerner Fuß (amatoro!)
Munkeno,17a3a2011

• Kie kaj kiam vivis anoj de pralingvo de
  lingvofamilio (ekz-e hind-europa)? Tradicie oni
  provis konkludi el vortoj de ili konataj.
• Ekz-e la rado estis inventata (?) inter -3500
  (caro), -4500 (potfar-disko) -5000 (spin-turnilo)
  kaj -5500 (rad-plugo) (lau generala jarnumerado).
• Novaj tiaj ekkonoj.
• Informoj de arkeologio.
• Komparo de lingvaj kaj genetikaj devenarboj
  (genealogiaj arboj).
• Uzo de genetikaj (bioinformadikaj) metodoj en
  komparanta lingvoscienco.

En lernejo oni lernis pri la migrado de popoloj
germanaj (gotoj, vandaloj ), hunaj inter 300 kaj
700, kiu ankau pereigis la romian imperion.
Aliloke en Europo oni parolas pri la invado de
la barbaroj. La prelego temas pri migradoj antau
la skribita historio.
2
La plej bone esplorita lingvofamilio estas la
hindeuropa Samsignifa hindogermana, lau du
reprezentantoj plej distancaj (antau la
koloniisma epoko) la bengala (au la singala) kaj
la islanda. Internacie oni nun preferas
hindeuropa, pro fifama politika misuzo de
hindogermana.
Hitler pensis, ke germanoj estas germanoj. (Lau
mia scio, sudaj germanlingvanoj estas precipe
keltoj, en sudoriento kun slavaj elementoj
(enklude Hitleron versajne), en nordoriento kun
multa slava enmikso.) ke germanoj estas arjoj.
Sed arjoj estas persaj (kaj parencaj popoloj) kaj
hindoj kaj ciganoj. (Persa ari- nobla, komparu
grekan aristos. Irano ankau devenas de
ari-.) Ili estas (lingve) pli parencaj al
slavoj ol al germanoj.
Alia naciisma miskompreno Multaj hindoj,
singaloj, bengaloj k.a. sentas sin hindo-arjoj
kaj tial superaj al aliaj baratanoj kiel
dravidoj (tamiloj, malajalamoj, telugoj,
). Fakte estas tre longa hinda tradicio
Sanskrito estis skribata de post -1200, multe pli
longe ol la greka au latina.(Perbusa tradicio
multe pli antikva.) Sed la indoarjoj invadis
Baraton de (antau?) -1700 (tra Kaiber-pasejo),
versajne (?) detruante la Indus-valan altkulturon
(Mohengo-Daro, Harappa, Mehrgarh, , -2800
(-3500) gis -1800), kiu versajne estis dravida.
En interreto oni trovas multajn naciisme
influitajn tezojn, kiu estis la pralingvo.
3
Hindeuropistoj komparis multajn (gt80) vivantajn
kaj antikvajn skribe dokumentitajn lingvojn. Ili
eltrovis striktajn regulojn (legojn) de
sonkorespondado, kiu validas por tre multaj (gt500
ciukaze) ekzemploj preskau sen esceptoj. Ili
ankau trovis parencecojn de gramatikaj strukturoj
(finajoj, prefiksoj, ablauto, vortformado ). Ili
provis rekonstrui hindeuropan pralingvon (certe
mankohavan). Hindeuropistoj insistas, ke por ciu
alia lingvofamilio oni procedu tiel.
En tiu senco mi nur raportas pri
hipotezoj. Hipotezo supozo bazita sur nur
kelkaj informoj, ekzamenenda per sercendaj pliaj
informoj.
Nova metodo (Joseph Greenberg, de post 1948
Merritt Ruhlen) Amasa komparo de (500)
fundamentaj vortoj kaj gramatikaj formoj, helpe
de komputilo ofte en gt1000 lingvoj. Sen detala
trastudo de ciu lingvo (kiu povus tion?). Do
largeco preferata al profundeco. (Profundeco
devas esti la dua stupo!) Tiel Greenberg
klasifikis (gis 1963) la gt1500 afrikajn lingvojn
en nur 4 familiojn Europazia (semid-hamida),
nilo-sahara, niger-konga (enkludas la
bantu-lingvojn) kaj khoj-san-a (pigmeoj,
arbustuloj). Tiu klasifiko estas (grandparte)
agnoskata. Aliaj liaj klasifikoj (ekz-e de
amerik-indiaj lingvoj) estas pridisputataj.
4
Ekzemplo de lingvofamilio Regionoj kun
hindeuropaj lingvoj c. la jaro -1000
Indogermanen nach Europa Berger SpdWi (Aug2010)
5
Regionoj kun hindeuropaj lingvoj c. la jaro
1300
Island
Indoeur Archäol Renfrew SpdWi Dossier 1(2000)40
6
euska turka bat bir bi iki hiru üç lau dört b
ost bes sei alti zazpi yedi zortzi sekiz bederat
zi dokuz hamar on
trayas
pañca
?a?
a??au
dasa
Indoeur Archäol Renfrew SpdWi Dossier 1(2000)40
7
A araba B hebrea C sanskrita (malnovhinda) D
avesta (malnovpersa) E malnovgreka F latina G
gota H malnov-irlanda I turka
Ursprache Victorri SpdWi Dossier 1(2000)16
8
La austroneza (sudinsula) lingvofamilio, plia
tre vastiginta familio
Vikipedio Austric
Atestoj arkeologiaj, genetikaj kaj lingvaj
kongruas. Migrado en antaue ne logataj terenoj!
9
havaja madagasa indoneza lua rua dua
lima limi lima kvin, mano
Landw Austronesisch SpdWi Dossier 1(2000)
10
Flanka rimarkigo La Tai-Kadai-lingvoj montras,
ke krom sudorienta Azio ankau suda Cinio
estas lingve tute ne tiel homogena kiel ofte
pensata en Europo. Alia familioj en tiu
regiono Hmong-Mien- lingvoj, austro-aziaj
lingvoj (vietnama, khmera, munda, )
Vikipedio Austric
11

• Genetikaj (molekulbiologiaj) parencecoj kaj
  devenarboj
• Oni komparas (makro)molekulojn (nun precipe DNA)
  de diversaj individuoj kaj nombras la deviajn
  erojn (DNA la bazojn au literojn A, C, G. T).
  La nombro de devioj estas la genetika distanco.
• Antaue oni prenis ecojn stiratajn de iu molekulo,
  kaj prenis la diferencon de ofteco en populacioj
  kiel genetika distanco.

euskoj 25, angloj 16 japanoj 0 de
sangofaktoro resus-negativa
12
Genetikaj (molekulbiologiaj) parencecoj kaj
devenarboj
(1) Oni komparas DNA de diversaj individuoj
kaj nombras la deviajn literojn A, C, G. T.
La nombro de devioj estas la genetika
distanco.
Wie hat s d Menschheit ausgebr Stix SpdWi_
(Sept2009)
Mitohondrojn (cel-organetoj, energicentraloj de
la celo) nur heredas patrinoj, Y-kromosomojn nur
patroj. En ili ne estas seksa miksado de genoj,
kaj la devenlinio ne brancigas.
13
La komparado de genoj ne estas tiel simpla pro
ripeto de pecoj, duobligo de genoj, interrompo de
liter-sinsekvo (per sensencaj literoj) kaj
rearangoj. La komparado estas tasko de
bioinformadiko. Same la eltrovado de devenarboj.
Nova mezuro de genetika distanco Oni enmetas la
liter-sinsekvojn (la tekstojn) de du individuoj
en kunpremprogramon (kiu ekkonas kaj reduktas
ripetojn), kaj tiam ankau la kunigitajn tekstojn.
La relativa longeco de post kaj antau kunigado
estas mezuro de simileco au distanco (sama
longeco identaj tekstoj, ne konsidere ripetojn).
Tiel oni povas kompari la tutan genomon (3
miliardoj da literoj) au Y-kromosomon (50
milionoj), ne nur mitohondran genomon (16000) au
nur unu genon (ekz-e por sangogrupoj).
marko karakteriza variajo
14
Genetikaj (molekulbiologiaj) parencecoj kaj
devenarboj
(1) (genetika distanco) (2) Por eltrovi
devenarbon, oni kunligas la plej proksimajn
reprezentantojn ( brancoj de la arbo). Sed
ekzistas multaj ebloj! La plej versajna devenarbo
estas tiu, por kiu la sumo de la brancolongoj
estas minimuma. La rezulto estas statististike
des pli signifa (pli certa), ju pli multan
kompar-materialon (literojn) oni havas. Oni
povas atendi, ke post malmultaj jaroj oni havos
fidindan devenarbon de la homaro. Elstaraj fruaj
sciencistoj Rebecca L. Cann, Allan C. Wilson
(1987 Eva devenis de Afriko lau gazetoj.
Neniam estis unuopa unua homo), Luigi Luca
Cavalli-Sforza (komparas genetikajn kun lingvaj
devenarboj). Ambau grupoj en Kalifornio. Sed
ankau multloke esplorata (parto de
bioinformadiko), intertempe de multaj grupoj.
Rimarkinde estas, ke la devenarbo bazigas nur sur
nuntempa materialo.
Nova metodo (Svante Pääbo, Leipzig) Oni lernas
ekstrakti fragmentojn de DNA el fosiliojn (kaj
distingi gin de tiu de mikroboj) kaj rekonstrui
la kompletan DNA. Antau nelonge (2010/11)
Kompleta genomo de neandertalulo (aga 30000
jarojn). Tiu eblo donos alian kvaliton al la
devenarboj!
15
Relative aktuala genetika devenarbo
Generala regulo La genetika varieco estas plej
granda ce la origino, kaj plej malgranda, kie la
evoluo estas ankorau fresa. Same kun lingva
evoluo.
Radikoj en Afriko
Wie hat s d Menschheit ausgebr Stix SpdWi
Sept2009
16
Kronologio de devenarboj (atribuo de tempoj al la
brancigoj) Kelkaj sinsekvoj de literoj en DNA
estas (pli malpli) malgravaj por postvivado. Tial
ili ne estas stabiligitaj per biologia selekto
kaj aliigas per konstanta rapideco (per mutacio
au per genetika diferencigo). Tial la genetika
distanco (en tiu sinsekvo) donas temposkalon. La
skalo povas esti kalibrata (per homoj, bestoj,
plantoj). Molekula horlogo.
Nun oni aplikas analogajn metodojn ankau al
lingvoevoluoj Difino de lingva distanco (au
simileco), konstruo de devenarboj (per la samaj
komputilprogramoj). Ec estas provoj per analoga
metodo eltrovi la tempojn de la brancigoj (Nature
426(2003)435). (Tiu metodo estas tre disputata.
Gi supozas konstantan rapidecon de disevoluo
ankau por lingvoj.)
Precipe mi volas kompari lingvajn devenarbojn kun
genetikaj. Speciale interesaj estas ankau la
genetike rekonstruitaj migradoj, kiu estas multe
pli fidindaj ol tiuj surbaze de lingvaj
fosilioj.
17
Devenarbo rekonstruita surbaze de nuntempaj
individuoj Se oni projekcias individuajn
loglokojn (finpunktojn de devenarbaj brancoj) sur
mondmapon, oni ricevas mapon de (pratempaj)
migradoj.
Wie hat s d Menschheit ausgebr Stix SpdWi_Sept2009
18
Aliaj (antauaj) du provoj de migradmapo (genetika)
Cavalli-Sforza SpdWi Dossier 1(2000)
19
Oni vidas, ke tiuj mapoj (kaj la devenarboj)
ankorau havas mankojn. Sed post nur malmultaj
jaroj oni atendas multe pli fidindajn kaj
detalajn mapojn kaj devenarbojn. (Eble kuraga
atendo, car dum la pasintaj jardekoj la
paleo-antropologio ciam denove sangigis.) Mi
volis jam nun raporti, en tiu evoluanta stadio,
kaj ne atendi al la fina rezulto. Komparo kun
arkeologia informo ofte estas (estos) ebla. Tio
povas helpi kalibri la tempojn kaj identigi la
genmarkojn kun popoloj au kulturportantoj.
Jam nun la komparo de lingvaj kaj genetikaj
devenarboj estas interesa Gi malkasas multajn
similecojn kaj kelkajn (atendeblajn au
kompreneblajn) diferencojn. La migradomapoj
donas ideojn ankau pri disvastigo de lingvoj.
20
Unu (frua) tia komparo (lingva klasifikado de
Greenberg kaj Ruhlen)
Cavalli-Sforza SpdWi Dossier 1(2000)
21
Estas plejparte kongruo, sed kelkloke ankau
diferencoj inter la genetikaj kaj lingvaj
klasifikoj. Europa ekzemplo Hungaroj havas
uraltipan (ne hindeuropan) lingvon, sed estas
genetike samaj kiel la najbaraj hindeuropanoj.
Kompreneneble kaj atendite, car la enmigrintoj
(konkerintoj) estis malplejmulto. Simile
Francoj kaj bretanjanoj (ambau keltoj) ktp. Tio
estis historie konata. Sed la komparo de la du
klasifikoj malkasis nombron de ne sciataj kazoj
kaj kelktempe konfirmis suspekton.
Generale Lingvotransprenado (inter individuoj au
popoloj) estas ebla, la genoj (en mitohondroj kaj
Y-kromosomoj) povas nur esti heredataj.
Politike Identiga karakterizo de popolo por iuj
homoj estas la lingvo (euskoj, ), kvankam genoj
proponus aliajn limojn, por aliaj estas la
aspekto (longeco de nazo, hautkoloro , ridinde
malgranda parto de la genaro, kio ne diras ion
pri inteligenteco au alia kvalitoj), por aliaj
estas la religio .
22
Lingvofamiliegoj (superfamilioj) Dum gt6 jardekoj
estas seriozaj (kvankam kritikataj) grandaj
unuecigantoj, kiu volas ekkoni pli malproksimajn
parencecojn inter diversaj lingvofamilioj. (1)
Simila strukturo (sufiksoj, pronomoj,
vokalharmonio ) kunigas turktipajn, mongolajn ,
korean lingvojn en altajan famili(eg)on, iom
pli malproksime ankau la uraltipajn (finnan,
hungaran, samojedan ) lingvojn. Nombro de tiaj
elementoj ec proponas parencecon kun hind-europaj
lingvoj. (2) Nostrata familiego (Pedersen,
Moskva skolo Iljic-Svityc, Starostin,
Dolgopolski en Usono nun Bomhard, Shevoroshin)
komparas rekonstruitajn hindeuropan kun aliaj
antikvaj (au rekonstruitaj) lingvoj, kaj (eble)
ekkonis parencecon de hindeuropa, europazia,
dravida, kartvela, ural-altaja, korea. Ili parte
rekonstruis pra-nostratan. (3) Greenberg (poste
Ruhlen k.a.) etendis tiun familion (europazian)
kaj klasifikis multajn alian lingvojn (milojn!)
per amasa komparado de bazaj vortoj en nuntempaj
lingvoj.
23
Nuntempa distribuo de lingvofamiliegoj de
Greenberg kaj Ruhlen. Rim. (1) la amerinda (sur
la tuta kontinento) lau Greenberg ankau apartenas
al europazia (kaj tial al nostrata) familiego.
Ili enmigris antau 30000 mil jaroj! (2) lau li,
cin-tibeta, na-denea (navaha, atapaska ,
enmigris antau 10000 jaroj), jeniseja,
nordkaukaza estas parencaj. (3) la niger-konga
(kun bantua) kaj nilo-sahara estas normale
konsiderataj apartaj familioj.
Vikipedio Makrofamilien
24
La klasifikado de la malnov-amerikaj lingvoj de
Greenberg, kaj ilies parenceco kun malnovmondaj
lingvoj inuita-aleuta (plej fresdata enmigrado)
kun europazia, na-denea (10000 j.) kun
cintibeta, amerinda (30000 j. lau mi) kun
europazia.
La lasta grupo estas pridisputata. Antaue oni
distingis 150-180 lingvofamiliojn en tiu grupo.
Sed La nova lingvoklasifikado tute kongruas kun
la genetika grupado (la unuaj du grupoj ankau kun
arkeologiaj eltrovajoj).
Sprachstammb Amerika Greenberg Ruhlen SpdWi
Dossier 1(2000)
25
Amerindaj kaj malnov-mondaj lingvoj
Sprachstammb Amerika Greenberg Ruhlen SpdWi
Dossier 1(2000)
26
Hindeuropa hejmregiono Iu prezentis argumenton,
ke hindeuropanoj konis fagon (bhag-), kiu nur
kreskis okcidente ek de Baltio kaj ne en
Sudeuropo, salmon (lak-s-), kiu estas nur
trovata en Nordeuropo. (Sed ili ankau konis
sudajn bestojn kiel la leonon au plantojn kiel
vinberujon.) Hitler ensucis la argumenton,
kvankam la (pli serioza) plejmulto pensis pri
origino en la stepoj norde de la Nigra maro
(Marija Gimbutas).
Nova ideo (Gamkrelidze, Ivanov 1972), bazita sur
nove rekonstruitaj hindeuropaj sonoj
(glotalaj), similaj al kaukazlingvaj, vortoj
por naturfenomenoj, ciuj konataj en Kaukazo kaj
najbareco (variajo de fago, de salmo, montaroj,
maro, leono, vinberoj ) Origino sude de
Kaukazo. Argumento aldonita de arkeologo
Renfrew La devenregiono devas havi la plej
grandan lingvan variecon (Kaukazo! En antikvo
ankau cie en Anatolio kaj Proksima oriento.).
Renfrew aldonas La hindeuropanoj longe vivis
sude de Kaukazo au en Anatolio, en kontakto kun
multaj aliaj popoloj kiel semidoj kaj elamoj.
Post la invento de kampokultivado kaj
bestobredado la homoj multigis kaj iam elmigris
dum gt1000 jaroj, eble ripete en diversaj
direktoj.
27
Antaua hipotezo de hind-europa migrado (Gimbutas)
Sprachenvielfalt Renfrew SpdWi Dossier Jan2000
28
Renfrew Post invento de kampokultivado (-8000 en
la fruktodona duonluno) elmigrado precipe de
tri popoloj. (Alveno al Balkano. -6000 au -7500).
Novaj teknikoj povis nutri multe pli multajn
homojn. Elmigrado pro logantara premo. (Migradoj
estas dokumentitaj arkeologie kaj nun genetike.
La hipotezo estas la identigado kun popoloj.
(Elamoj estas parencaj al Indusval-kulturanoj kaj
dravidoj.)
Sprachenvielfalt Renfrew SpdWi Dossier 1(2000)
29
Hindeuropaj migradoj lau Gamkrelidse kaj
Ivanov. Kiam? Arkeologoj La migradoj okazis en
stupoj, dum kelkmil jaroj.
IndoeuropSpr Gamkrelidse Ivanov SpdWi Dossier
Jan2000
30
Provo de tempo-atribuo al la brancigoj en la
hindeuropa devenarbo
Indogermanen nach Europa Berger SpdWi Aug2010
Tempoj (jaroj antau nun) Nature 426(2003)435
31
Resumo Estas nova metodo eltrovi lingvan
parencecon amasa komparado de bazaj vortoj kaj
formoj. Gi ankorau bezonas ekzamenadon per
rekonstruado de pralingvo. Estas propono,
identigi arkeologie sciataj migradoj kun tiuj de
certaj popoloj. La hipotezojn oni povos ekzameni
ankau per arkeologio kaj la novaj genetikaj
teknikoj. Ekz-o Cu iu el la grekaj setlejoj
laulonge de la Nigra maro estas pli antikva ol la
greka enmigrado al Grekio (post -1800)? La
scienco de genetikaj devenarboj estas evoluanta
kaj promesas liveri post kelkaj jaroj fidindajn
rezultojn kun pli kaj pli da detaloj. Tio
enkludas tempojn de brancigoj kaj mapoj de
migradoj. Per genetika esplorado ankau de fosilia
materialo ec detaloj estos solveblaj kiel, cu la
etruskoj vere devenis de Malgranda Azio. Singarda
komparo de devenarboj lingvaj kaj genetikaj povas
ekzameni supozitajn lingvajn parencecojn. Lingva
parenceco (se konfirmota) kune kun la genetika
tempoj kelktempe establas (-os) komunan originon
de antau 30000 jaroj. (Lau unu propono la invento
de la lingvo ne estas multe pli aga.)