FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN

1
FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW INTELLECTUELE HELDEN
CRUCIALE KWESTIES

2
COLLEGES

• I. In de schaduw van de Verlichting.
• Sporen zoeken.
• III. Pragmatisme en solidariteit.
• Het publiek gebruik van de rede.
• Tragedies en emoties.
• Religie in de 21ste eeuw.

3
VI. RELIGIE IN DE 21ste EEUW
4

• 1. HISTORISCHE HERMENEUTIEK
• Welk type filosofie biedt de mogelijkheid om
  de malaise van de moderniteit adequaat te
  analyseren?
• MODERNITEIT EN ROMANTIEK
• Hoe kan recht worden gedaan aan het verlangen
  naar authenticiteit?
• 3. SECULARISME
• Is er in een moderne samenleving plaats voor
  religie?

5
1. HISTORISCHE HERMENEUTIEK
6
CHARLES TAYLOR

• 5 november 1931 gt geboren te Montreal.
• 1952 bachelordiploma geschiedenis aan de McGill
  University te Montreal.
• 1955 bachelordiploma filosofie, politicologie en
  economie aan de Oxford University.
• 1956 huwelijk met Alba Romer.
• 1961 hoogleraar filosofie aan de McGill
  University te Montreal.
• 1976-1981 hoogleraar sociale en politieke
  filosofie aan het All Souls College van Oxford
  University.
• 1995 huwelijk met Aube Billard.
• 1998 emeritaat.

7
BELANGRIJKE WERKEN

• The Explanation of Behavior (1964).
• Hegel (1975).
• Hegel and Modern Society (1979).
• Philosophical Papers (1985).
• Sources of the Self The Making of Modern
  Identity (1989).
• The Malaise of Modernity (1992) in de Verenigde
  Staten verschenen als The Ethics of
  Authenticity.
• The Politics of Recognition (1992).
• Philosophical Arguments (1995).
• A Catholic Modernity? (1999).
• Varieties of Religion Today (2002).
• Modern Social Imaginaries (2004).
• A Secular Age (2007).

8
HERMENEUTIEK

• Taylor vertolkt een filosofie die in de traditie
  staat van de hermeneutiek (Dilthey, Gadamer,
  etc.).
• Hermeneutiek gt de leer van het interpreteren van
  teksten.
• De hermeneutiek biedt zicht op de wijze waarop
  mensen zichzelf en anderen duiden.
• De wijze waarop zij dat doen verandert door de
  tijd, verschilt van tijdperk tot tijdperk.
• Filosofie kan bijdragen aan een beter zelfbegrip
  van mensen.
• Taylor maakt zich sterk voor een historische
  hermeneutiek gt wat mensen in hun rugzakje hebben
  om de wereld om zich heen te duiden is de
  uitkomst van een historisch proces dat moet
  worden bestudeerd.

9
CONTRA HET BEHAVIORISME

• Vanuit de hermeneutiek kan Taylor kritiek
  uitoefenen op een naturalistische kijk op de
  mens, zoals die zich binnen bijvoorbeeld het
  behaviorisme manifesteert.
• Het behaviorisme bekijkt de mens vanuit het
  buitenperspectief van de derde persoon als zijnde
  een door stimuli voortbewogen machine.
• Daardoor wordt het binnenperspectief van de
  eerste persoon de wijze waarop de mens zichzelf
  ziet veronachtzaamd.
• Het is juist van groot belang ook rekenschap te
  geven aan de wijze waarop de mens zichzelf
  interpreteert.

10
GESITUEERDE VRIJHEID

• Zowel het binnen- als buitenperspectief zijn van
  node om de vrijheid van de mens vast te stellen.
• De vrijheid van het individu wordt bepaald door
  de lotsgemeenschap waar het van deel uitmaakt en
  zich kenmerkt door specifieke interpretatiekaders
  die de kijk op de wereld sturen.
• Het individu is altijd gesitueerd in een groter
  geheel dat het deelt met anderen, en dat alleen
  ontsloten kan worden vanuit beide perspectieven.
• De vrijheid van een individu is onlosmakelijk
  verbonden met de wijze waarop het zich
  identificeert met de lotsgemeenschap waar ook
  anderen deel van uitmaken.

11
FILOSOFIE EN RELGIE

• Net als het werk van veel andere filosofen geeft
  dat van Taylor blijk van een van de hernieuwde
  belangstelling voor religie.
• Bij Taylor gaat het niet (zoals bij bijvoorbeeld
  Gianni Vattimo) om een postmoderne kritiek op de
  moderniteit.
• Modernistische veronderstellingen
• - Scheiding tussen kerk en staat.
• - Religie is een privé-aangelegenheid.
• - Secularisering zet zich door.
• Het plaatsen van vraagtekens bij deze
  vooronderstellingen, betekent het opnieuw
  conceptualiseren van de moderniteit.
• Taylor doet dat vanuit zijn historische
  hermeneutiek.

12
NA DE DOOD VAN GOD

• Naast Heidegger, speelt Nietzsche een belangrijke
  rol bij de kritiek op het modernisme.
• Door god dood te verklaren, heeft Nietzsche een
  bom gelegd onder allerlei normatieve
  vooronderstellingen die in de Westerse cultuur
  een centrale plaats innemen.
• God bood lange tijd het fundament voor de
  belangrijkste normatieve vooronderstellingen in
  het Westen normen waren immers door god gegeven.
• Door god dood te verklaren, zadelde Nietzsche
  mensen op met de vraag hoe kunnen normen
  tegenwoordig nog worden gefundeerd?
• De zoektocht naar een antwoord op deze vraag
  leidt volgens veel denkers tot nihilisme.

13
HET VERGEEFS ZOEKEN NAAR EEN FUNDAMENT

• Nihilisme (van het Latijnse nihil niets) gt het
  verwerpen van een objectieve basis voor de kennis
  en de moraal.
• In abstracte woorden betekent nihilisme bij
  Nietzsche een beweging waarbij de mens wegtrekt
  uit een centrum naar een onbekende plek x zonder
  de verwachting x ooit te bereiken.
• Meer concreet kritiseert Nietzsche het religieus
  nihilisme omdat ze een moraal verdedigt die deze
  wereld verafschuwt en een wereld die nog komen
  moet (het hemelrijk) zeer waardeert dit leidt
  tot een devitalisering van de cultuur.
• Zelf verdedigt Nietzsche de actieve variant van
  een radicaal nihilisme gt de totale verwerping van
  alle waarden (Umwertung aller Werte) om
  uiteindelijk aan gene zijde van goed en kwaad
  (Jenseits von Gut und Böse) het nihilisme te
  overwinnen (de idee van de eeuwige terugkeer).

14
TWEE PADEN

• Taylor is te nuchter (of houdt te zeer vast aan
  de traditie) om met Nietzsches radicale
  Umwertung aller Werte mee te gaan.
• Hij bewandelt twee wegen om het onbehagen van de
  moderniteit te onderzoeken
• 1. Een onderzoek naar de identiteit van de
  moderne mens gt wat zijn de bronnen van het
  zelf?
• 2. Een onderzoek naar de impact van religie gt
  welke betekenis kan aan het geloof worden
  toegekend?

15
2. MODERNITEIT EN ROMANTIEK
16
HET DEBAT TUSSEN LIBERALEN EN COMMUNITARISTEN

• Taylor wordt samen met Michael Walzer en Alasdair
  McIntyre tot de zogenaamde communitaristen
  gerekend.
• Communitaristen verzetten zich tegen liberalen
  (Rawls, etc.), die de wijze waarop het individu
  ingebed is in een gemeenschap veronachtzamen.
• De kritiek op het liberalisme gt atomisme.
• Atomisme gt de idee dat individuen gelijk atomen
  binnen een gemeenschap een los verband kunnen en
  moeten aangaan.
• Vertrekpunt van de liberalen gt unencumbered
  self, d.w.z. een van de historische en culturele
  context losgeslagen individu.

17
KENMERKEN VAN DE MODERNITEIT

• Volgens Taylor zijn drie zaken kenmerkend voor de
  moderniteit
• 1. Individualisme gt ontkoppeling van het
  individu van allerlei verbanden.
• 2. Liberalisme gt politiek raamwerk dat naar een
  geringe bemoeienis van de staat verlangt.
• 3. Technische rede gt toenemende betekenis die
  gehecht wordt aan efficiëntie en effectiviteit.
• Deze aspecten zijn een verdienste (contra het
  postmodernisme) zolang ze niet doorslaan (in de
  lijn van het modernisme).

18
DOORGESNEDEN VERBANDEN

• De kritiek van Taylor richt zich op het rigoureus
  doorsnijden van de banden die het individu heeft
  met het geheel waar het deel van uitmaakt.
• Het gaat erom de destructieve krachten van het
  individualisme, het liberalisme en de technische
  rede te bestrijden.
• Symptoom gt narcistisch egocentrisme gt het
  individu wiens handelen geen zinvol perspectief
  heeft.
• Taylor zoekt een weg voorbij het hedonisme,
  narcisme en relativisme.
• De technologie zegt niets over de na te streven
  doelen.

19
AUTHENTICITEIT

• Het normatieve ideaal dat Taylor voorstaat is een
  authentiek leven.
• Daarvoor is en dat is een paradox het van
  node dat het individu zich identificeert met een
  zingevend perspectief op het leven.
• Dit betekent een band met en loyaliteit tegenover
  kaders die het individu overstijgen.
• Authenticiteit is altijd een zich verhouden tot
  datgene waaraan het individu zich committeert.
• Romantiek betekent voor Taylor dat het individu
  tegelijkertijd gericht is op een uniek beleven
  van de wereld om hem heen en het gevoel opgenomen
  te zijn in een groter geheel.

20
3. SECULARISME
21
RECHTEN EN ZORG

• Taylor verzet zich tegen het formalisme dat
  hoogtij viert in de ethische reflecties op het
  leven.
• Het is goed dat mensen formele rechten hebben,
  maar deze krijgen pas inhoud binnen een bepaalde
  gemeenschap.
• Het formalisme moet vervangen worden door een
  substantiële kijk op ethische dilemmas.
• Alleen in dat geval kan recht worden gedaan aan
  de zorg voor het leven.

22
SUBSTANTIËLE ETHIEK

• Vragen die van belang zijn bij een substantiële
  ethiek
• 1. Wat is in het leven de moeite waard?
• 2. Hoe kan ik tegen de achtergrond van het
  antwoord op de vorige vraag - aan het leven het
  beste vorm geven?
• Van oudsher hebben religies op deze vragen een
  antwoord gegeven.

23
STERKE EVALUATIES

• Religies vertolken sterke evaluaties (strong
  evaluations).
• Dit begrip gaat terug op een reflectie op het
  werk van Harry Frankfurt gt Freedom of the Will
  and the Concept of the Person (1971).
• Tweede orde verlangens gt Ik wil niet dat een
  bepaald verlangen mijn handelen leidt.
• Taylor stelt dat voor dit tweede orde verlangen
  waarden van belang zijn die uitmaken of een
  verlangen de moeite waard is of dat het
  verwerpelijk is.
• Het zijn onder meer religies die deze waarden
  vertolken.

24
IRREVERSEBELE LEERPROCESSEN

• Religies zijn een soort transportbanden van
  waarden die richting geven aan het leven.
• Maar ook deze transportbanden zijn onderhevig aan
  veranderingen.
• Religies kenmerken zich door irreversibele
  leerprocessen.
• De vraag is hoe men zich daartoe dient te
  verhouden.

25
VOORBIJ EEN NEUTRALE HOUDING

• Secularisme gt de veronderstelling dat een
  neutrale houding ten opzichte van religie
  mogelijk is, waardoor het aanboren van religieuze
  bronnen een optie is.
• Taylor bestrijdt dit ten strengste gt mensen
  kunnen niet over de schaduw van hun eigen (nooit
  neutrale) interpretatiekaders heen springen.
• Het secularisme heeft ook tal van politieke
  implicaties gt zie onder andere de debatten over
  hoofddoekjes.

26
LAÏCISME

• Als vorm van secularisme claimt het laïcisme
  (strikte scheiding tussen kerk en staat) een
  afdoend antwoord te hebben op een drietal
  vraagstukken
• 1. Religieuze vrijheid gt niemand mag gedwongen
  worden om een bepaalde levensbeschouwing te
  aanvaarden.
• 2. Gelijke rechten gt alle levensbeschouwingen
  moeten gelijk behandeld worden geen enkele
  levensbeschouwing mag een voorrecht genieten.
• 3. Stem gt alle levensbeschouwingen moeten
  gehoor vinden als er binnen een politieke
  gemeenschap besluiten worden genomen die hun
  lot bepalen.

27
EEN SPANNENDE POLITIKE KWESTIE

• Het laïcisme gt de gedachte dat er transculturele
  en transhistorische principes zijn die het
  mogelijk maken om aan deze drie vraagstukken
  tegemoet te komen.
• Volgens Taylor bestaan zulke principes niet.
• Universeel geldige principes zullen te allen
  tijde concreet vertaald moeten worden, waardoor
  de neutraliteit nooit gewaarborgd kan worden.
• Dit maakt van religie een spannende politieke
  kwestie gt hoe recht te doen aan voornoemde drie
  vraagstukken zonder de illusie van neutraliteit
  te koesteren?