Banka

1
Bankaþjónusta, á hvaða kjörum?

• Sameiginlegt verkefni neytendastofnanna og
  neytendasamtaka á Norðurlöndum, kostað af Norrænu
  ráðherranefndinni
• Markmið
• Rannsaka bankaþjónustu með hliðsjón af
  samningsskilmálum
• Ath. hvort finnast takmarkandi reglur/skilmálar
  sem eru neytendum í óhag en bönkum í hag
• Að styrkja stöðu neytenda

2
Af hverju rannsókn?

• Fjármálaþjónusta er í eðli sínu flókin,
  markaðurinn er ógagnsær og margvíður
• Upplýsingaöflun er dýr og tímafrek
• Einkennandi er skortur á yfirsýn, mikil óvissa og
  ófyrirsjáanleiki
• Fjármálasamningar eru bindandi, oft til langs
  tíma og hafa yfirleitt afgerandi áhrif á
  fjárhagsstöðu neytenda
• Ekki er jafnræði í samningsstöðu milli neytenda
  og banka

3
Hvað er fjallað um?

• Um þróun á bankamarkaði á Norðurlöndum
• Samningsskilmálar
• Um upplýsingaflæði og gagnsæi
• Um hreyfanleika viðskiptamanna
• Um samkeppnisstöðuna á bankamarkaði
• Samningskjör og kostnað við bankaþjónustu
• Hvernig má bæta stöðu neytenda

4
Grundvallarbreytingar á bankamarkaði

• Miklar breytingar á seinustu 10-15 árum
• Úr miðstýringu, magnstýringu og verðstýringu í
  frjálsræði
• Markaðsöflin stjórna framboði og eftirspurn
• Grundvallarbreytingar á stöðu neytenda
• Í miðpunkti Er virk samkeppni á sviði
  bankaþjónustu?
• Hafa neytendur raunverulega valkosti í
  bankaþjónustu?

5
Neytendalíkanið

• Markaðsaðstæður og umhverfisþættir
• Þekking og upplýsingar
• Skynsamleg (ræð) hegðun neytendagtmarkaðshegðun
• Hámarka eigin hag, nægjanlegar upplýsingar,
  raunverulegt samkeppnisumhverfigtánægja
• Óánægjagtuppsögn, viðskiptatryggð, kvartanir

6
Neytendalíkan
Markaðssaðstæður- umhverfisþættir
Viðskipta- maður
Ræð hegðun
Markaðs- hegðun

• Efnahagslegar forsendur
• Upplýsingar
• Gagnsæi
• Virk samkeppni

Óánægja
Ánægja
Uppsögn
Tryggð
Kvartanir
7
Þróun á bankamarkaði

• Mikil endurskipulagning og uppstokkun
• Stórfækkun afgreiðslustaða
• Mikil fækkun starfsfólks
• Markmiðið er hagræðing og arðsemi
• Víðtæk sameining fjármálafyrirtækja
• Samþjöppun
• Fjölbreyttari þjónusta
• Dregið hefur úr hefðbundinni verkaskiptingu
• Alþjóðavæðing
• Tæknibylting, hugbúnaðar-og samskiptatækni

8
Endurskipulagning og aukin hagræðing

• Starfsfólki hefur fækkað verulega milli 1990-99
• Mest fækkunin í Finnlandi 44
• Engin fækkun á Íslandi á þessu tímabili
• Að meðaltali á Norðurlöndum er fækkun starfsfólks
  26
• Bankastofnunum hefur fækkað um 30 að meðaltali
• Mikil fækkun afgreiðslustaða
• Mest í Finnlandi 53
• Engin fækkun á Íslandi
• Greinilega mikið svigrúm til hagræðingar Íslandi

9
(No Transcript)
10
(No Transcript)
11
Hvað hefur endurskipulagning og hagræðing skilað?

• Hagkvæmni hefur aukist
• Að kostnaður í formi vaxta hefur lækkað
• Samkeppni hefur leitt til lægra nettóvaxtatekna
• Nettóvaxtatekjur sem hlutfall af heildareignum
  hefur víðast lækkað verulega
• Vaxtabilið hefur einnig lækkað
• Lækkunin er hlutfallslega mest á Íslandi

12
(No Transcript)
13
Vaxtabil 1995-99
14
Skilmálar í bankaþjónustu

• Að meginefni eru samningsskilmálar svipaðir á
  öllum Norðurlöndum
• Yfirleitt eru þeir ítarlegir eða allítarlegir
  nema á Íslandi
• Á Íslandi eru skilmálar stuttir, ná til færri
  atriða, mun ófullkomnari eða alls ekki fyrir
  hendi
• Lagaramminn hefur breyst mikið nema á Íslandi á
  seinustu árum
• Upphafspunkturinn er tilskipun ESB um óréttmæta
  viðskiptahætti(1993)
• Tilskipun ESB myndar lágmarkskröfur

15
Skilmálar í bankaþjónustu, framhald

• Konsumentverket í Svíþjóð fékk 1996 auknar
  heimildir til eftirlits með skilmálum í
  fjármálaþjónustu
• Ítarlegar reglur í Finnlandi um samningsskilmála
  (1996)
• Yfirgripsmikil lög í Noregi (2000) um
  fjármálasamninga
• Lögin í Noregi eru markmiðssetjandi á sviði
  neytendaverndar í fjármálaþjónustu og hljóta að
  vera til fyrirmyndar annars staðar á Norðurlöndum
• Lagasetning eins og í Noregi, Svíþjóð og
  Finnlandi hefur verið gerð til að styrkja stöðu
  neytenda og hefur virkað vel

16
Helstu einkenni skilmála

• Einhliða og ótakmarkaður réttur banka til að
  breyta vöxtum,kostnaðarþáttum og þjónustugjöldum
  á gildandi fjármálasamningum hefur verið víðast
  hvar verulega takmarkaður
• Aðeins á Íslandi hafa bankar enn ótakmarkaðan og
  einhliða rétt til að breyta samningskjörum,
  vöxtum og þjónustugjöldum
• Meginreglan er að bankar geta breytt öðrum
  samningsskilmálum en vöxtum og þjónustugjöldum
  einhliða
• Hin nýju lög í Noregi um fjármálaþjónustu banna
  einhliða breytingarbanka á skilmálum

17
Helstu einkenni skilmála, framh.

• Í Noregi ber bönkum að ráða fólki frá lántöku ef
  bankar telja efnahagslega stöðu viðkomandi ekki
  leyfa lántöku
• Í Finnlandi og Noregi ber bönkum að skýra
  lántakendum fyrirfram um innihald lánasamninga
• Yfirleitt eru ákvæði í skilmálum um að
  viðskiptamaður geti sagt upp viðskiptasamningum
• Mismunandi er milli landa hvort bankar hafa rétt
  til að mótreikna og færa af innlánsreikningum
  vexti eða annan kostnað vegna annarra viðskipta
  viðkomandi við banka. Þessi réttur er mjög
  takmarkaður skv. lögum í Svíþjóð og Noregi,
  mótreikningsréttur virðist ekki þekkjast í
  Danmörku og Finnlandi en dæmi eru slíka skilmála
  hjá íslenskum bönkum

18
Helstu einkenni skilmála, framh.

• Yfirleitt eru ákvæði í skilmálum um að
  viðskiptamenn geti sagt upp viðskiptasamningum
• Skilmálar varðandi ábyrgðamenn eru mjög
  mismunandi milli Norðurlanda
• Í Finnlandi er ábyrgðarsambandið vel tryggt með
  nýjum lögum (1999) og nokkuð vel tryggt í Noregi
  og Svíþjóð, einnig með lögum.
• Í Danmörku en þar hefur verið leitast við að
  leysa málið með siðareglum auk þess margir bankar
  þar í landi veita ekki lengur lán gegn
  sjálfskuldarábyrgðum
• Staða ábyrgðarmanna er formlega mjög veik á
  Íslandi en nýgert samkomulag milli NS og banka
  bætir hér úr. Lagasetningar er þó þörf út frá
  neytendasjónamiðum

19
Helstu einkenni skilmála, framh.

• Einkenni samningsskilmála á öllum Norðurlöndum er
  að í þeim gætir fyrst og fremst sjónamiða og
  hagsmuna bankanna. Þó er nokkur munur milli
  landa þar sem td. í Finnlandi ríkir meira
  jafnvægi milli neytenda og banka en í Svíðþjóð og
  Danmörku.
• Sérstöðu hefur Noregur vegna nýsettra laga um
  fjármálasamninga og Ísland þar sem
  samningsskilmálar eru í mun ófullkomnri en
  annarsstaðar

20
Norsku lögin (2000)

• Einhliða réttur banka til að breyta skilmálum er
  mjög takmarkaður.
• Lögin eru ófrávíkjanleg varðandi almenna
  neytendur
• Tekið á flestum þeim atriðum sem skapað hafa
  vandamál milli neytenda og banka
• Lántakendur fá fyrirfram upplýsingar um alla
  þætti skilmála áður en lánasamnigur er gerður
• Mótreikningsréttur banka er ekki leyfður
• Bönkum ber að ráða eintaklingur frá ávyrgðum ef
  um verulega áhættu er að ræða á vanskilum
• Aðeins má nota einfaldar ábyrgðir
• Þjónustugjöld verða að vera í samræmi við
  sannanlegan kostnað

21
Samanburður á skilmálum

• Einhliða réttur banka til að breyta vöxtum og
  kostnaðarliðum er verulega takmarkaður á öllum
  Norðurlöndum nema Íslandi
• Meginreglan er að bankar áskilja sér einhliða
  rétt til að breyta samningsskilmálum öðrum en
  vöxtum og þjónustugjaldi, norsku lögin um
  fjármálasamninga takmarka þó þennan rétt
• Í Finnlandi og Noregi ber að kynna væntanlegum
  lántakendum innihald samnings áður en til
  undirskriftar kemur
• Yfirleitt eru skilmálar sem heimila
  viðskiptamanni að segja upp viðskiptum og
  samningum
• Skilyrði fyrir uppsögn banka á viðskiptasamningi
  eru í flestum Norðurlandanna skýrt skilgreind, þó
  vantar nákvæma skilgreiningu á Íslandi

22
Hvernig má bæta stöðuna

• Nauðsynlegt virðist að lögfest verði heimild til
  fjármálaeftirlitsstofnanna að setja fram bindandi
  leiðbeiningar um form og innihald
  samningsskilmála
• Og ekki megi taka í notkun skilmála fyrr en
  eftirlitsstofnun hefur yfirfarið þá
• Með þessu væri tryggt að eðlilegt jafnvægi verði
  komið á í skilmálum, jafnræði milli neytenda og
  banka verði tryggt og gætt sé eðlilegra og
  sanngjarnra neytendasjónamiða
• Í leiðbeiningum um samningsskilmála þarf að koma
  fram
• Að samningar verða að vera skriflegir
• Að einhliða réttur banka til að breyta kjörum og
  skilmálum verði takamarkaður

23
Hvernig má bæta stöðuna, framhald

• Ekki verði hægt að breyta uppgefnum vöxtum á
  skuldabréfum einhliða
• Að bönkum verði gert skylt að ráða þeim aðilum
  frá að taka lán sem sýnilega geta ekki staðið í
  skilum
• Að sjálfskuldaábyrgðir verði mjög takmarkaðar og
  ekki verði heimilt að veita lán gegn ábyrgð þegar
  vitað er að ábyrgðarmaður mun ekki geta staðið
  við skuldbindingar sína
• Að viðskiptamönnum verði gerð grein fyrir
  innihaldi samnings áður en samningur er
  undirritaður
• Að settar verði reglur um innheimtur vegna
  vanskila
• Að vanskil verði nánar skilgreind
• Að tilgreint sé í skilmálum hvaða úrlausnarleiðir
  standa til boða í deilum milli viðskiptamanns og
  banka

24
Upplýsingar og gagnsæi

• Upplýsingar og gagnsæi eru forsenda fyrir
  skynsamlegri hegðun neytenda
• Stórbæta þarf upplýsingamiðlun og gera þarf kröfu
  um gagnsæi og samanburðarhæfni
• Víðast á Norðurlöndum birta neytendastofnanir,
  fjölmiðlar og bankar upplýsingar um skilmála og
  kjör í einhverju mæli
• Hvergi á Norðurlöndum er gerð krafa um gagnsæi í
  samningum, helst þó í lögum um fjármálasamninga í
  Noregi og í reglum um samningsskilmála í
  Finnlandi

25
Samkeppni í bankaviðskiptum

• Samkeppnisstaðan einkennist af fáum og
  tiltölulega stórum bönkum
• Þrír stærstu í hverju landi eru með 60-90
  markaðshlutdeild, nema í Noregi 45
• Þessir bankar hafa markaðsráðandi stöðu
• Víða einkenni um fákeppni
• En litlar bankastofnanir eru margar-sókndjarfar
  og markaðssæknar-ýtir undir samkeppni
• Merki eru um vaxandi samkeppni

26
Samkeppni í bankaviðskiptum, framh.

• Sterk gagnvirkni er milli stærðarhagkvæmni,
  lækkunar á kostnaði og samkeppni
• Nauðsyn að nýta kosti stærðarhagkvæmni til
  hagræðingar í rekstri
• Og þannig betri kjara fyrir neytendur og aukinnar
  arðsemi
• Þetta gerir miklar kröfur til samkeppnisyfirvalda
• Alþjóðavæðing gerir kröfur um stærri
  rekstrareiningar

27
Er samræmi milli þjónustugjalda og innlánsvaxta

• Langflestir neytendur eru með launareikninga í
  bönkum, er samræmi milli þeirra vaxta þeir fá og
  þess kostnaðar sem þeir greiða fyrir veitta
  þjónustu?
• Í flestum tilfellum er hægt að velja
  innlánsreikninga sem skila því sem næst
  raunvöxtum
• Stefna norrænna banka virðist vera að verðleggja
  þjónustu í samræmi við kostnað
• Bankar virðast hafa farið varlega í að hækka
  þjónustugjöld
• Þegar vextir eru metnir saman við kostnað vegna
  launareikninga þá virðist vera sæmilegt jafnvægi
  þar á milli

28
Samanburður á kostnaði við bankaþjónustu mv.
árslok 1998

• Bankaþjónusta virðist vera ódýrust í Finnlandi að
  jafnaði um helmingur þess sem sambærileg þjónusta
  kostar á öðrum Norðurlöndum (m.v. mismun inn-og
  útlánsvaxta)
• Dýrast í Noregi en næst dýrast á Íslandi, en ekki
  mikill munur á Íslandi og Danmörku
• Innlánsvextir eru voru einnig hæstir í Noregi og
  síðan á Íslandi
• Verðbólgustig eða stýrivextir seðlabanka skýra
  ekki þann mun sem er á kostnaði við bankaþjónustu
• Skýringin hlýtur því að liggja í mismunandi dýru
  bankakerfi

29
Niðurstöður

• Nauðsynlegt er að styrkja stöðu neytenda gagnvart
  bönkunum
• Með heimild til eftirlitsstofnanna að yfirfara
  alla samninga
• Að tryggja sanngirni í samningsskilmálum
• Að tryggja grundavallar neytendavernd
• Að tryggja jafnstöðu milli viðskiptamanna og
  banka
• Að athuga hvort nauðsynlegt sé að setja
  heildarlöggjöf um fjármálaþjónustu eins og í
  Noregi
• Að tryggja samkeppni og auka, koma í veg fyrir
  markaðsbresti
• Bæta upplýsingastreymið milli neytenda og banka
• Auka á hreyfanleika neytenda milli banka
• Tryggja virka lausn í deilumálum