Fig. 13.5

1
1
2
Fig. 13.5
3

• T-frumur og frumubundið ónæmi
• Þegar T-frumur fara fullþroska úr hóstarkirtli
  hafa þær sérhæfða viðtaka (TCR) eins og B-frumur

Ólíkt B-frumunum geta T-frumur ekki greint væki
hjálparlaust í blóðrás, vessa eða vefjum
3
4
Væki þarf að vera tengt APC frumu
(antigen-precenting cell) eins og sýnifrumu eða
stórátfrumu til að T-frumur þekki það

• Eftir að APC hafa innfrumað/étið sýkil safnast
  þær í eitil eða milta þar sem T-frumur safnast
  einnig saman
• Þegar APC fruman hefur melt sýkil kemur hluti
  hans fram í dæld á MHC prótíni (major
  histocompatibility complex) sýnifrumunnar

4
5
5
6

• MHC prótín eru ákv prótin í frumuhimnum sem
  einkenna frumur ákv. einstaklings og kallast því
  sjálfprótín
• Það eru MHC prótínin sem gera vefja og
  líffæraflutninga oft erfiða reynt er að hafa
  MHC prótín gjafa og þega sem líkust
• Mismunandi T-frumur hafa mismunandi viðtaka
• Stórátfruma/sýnifruma sýnir T-frumu væki

6
7
7
8

• T-fruma hefur viðtaka sem tengist vækinu
• Við það virkjast T-fruman og skiptir sér (clonal
  expansion)
• Við skiptinguna myndast margar eins T-frumur
• Til eru 2 flokkar MHC prótína MHC
  I og MHC II

8
9

• Til eru tvær megingerðir T-frumna
  T-hjálparfrumur TH og
  T-drápsfrumur (cytotoxic T cells)
  TC
• TH frumur þekkja aðeins væki sem er sýnt af MHC
  II
  gt virkjun og TH frumur myndast
• TC frumur þekkja aðeins væki sem er sýnt af MHC I
  
  gt virkjun og TC frumur myndast

10
B. Virkjuð T-fruma -gt
T-hjálparfruma
A. Virkjuð T-fruma -gt
T-drápsfruma
B
10
A
11

• Sumar T - frumurnar
  sem myndast eftir virkjun
  verða T-minnisfrumur
  og aðrar
  
  fara í stýrðan
  frumudauða

12

• Ef stýrður frumudauði á sér ekki stað eins og
  skyldi getur það orsakað T-frumu krabbamein þ.e.
  eitlaæxli (lymphomas) og hvítblæði (leukemias)
• Í hóstarkirtli á sér einnig stað stýrður
  frumudauði hjá T-frumum sem hafa tilhneigingu til
  að ráðast á ,,eigin líkama

13
13
14

• T- frumugerðir
• 2 megingerðir
  T- drápsfrumur TC (cytotoxic T cells)
  T- hjálparfrumur TH
  og síðan eru
  T- minnisfrumur

14
15

• T drápsfrumur TC
• Granzymes eru prótínsundrandi ensím, geymd á
  óvirku formi í bólum í T-frumum

eru með geymslubólur sem í eru perforín sameindir
og ensím sem kallast granzymes
16

• Eftir að virkjuð T-drápsfruma tengist
  veirusýktri frumu eða æxlisfrumu sem sýnir
  framandi væki á MHC I losar hún
  perforinsameindir úr bólum sem gata frumuhimnu
  framandi frumunnar og seytir síðan gramzym inn um
  götin
• Þetta veldur stýrðum frumudauða og T-fruman snýr
  sér að næstu frumu
• T-drápsfrumur sjá um frumubundið ónæmissvar

16
17
Fig. 13.8.a
18
Fig. 13.8.b
19

• T-hjálparfrumur

Stjórna ónæmi með seyti cytokína sem auka svör
allra frumna ónæmiskerfisins
B-frumur virkjast t.d. ekki án hjálpar
Tfrumna
19
20

• HIV veiran sýkir T-hjálparfrumur og aðrar frumur
  ónæmiskerfisins og með því lamar hún eða blindar
  ónæmiskerfið
• Sýktar stórátfrumur og sýnifrumur eru
  smituppspretta HIV veira
• T- minnisfrumur sem myndast við virkjun og
  skiptingu T-frumna bregðast skjótt við seinni
  tíma innrás sama vækis

20
21

• Einkenni T-frumna
• Myndast í beinmerg og þroskast í hóstarkirtli
• Sjá um frumubundið ónæmissvar gegn veirusýktum
  frumum og krabbameinsfrumum
• Væki þarf að vera tengt í gróf á MHC sameindum
  (prótínum) til að T-frumurnar
  þekki það

21
22

• Einkenni T-frumna frh.
• T-drápsfrumur eyða frumum með framandi prótín
• T-hjálparfrumur seyta cytokínum sem stjórna
  ónæmissvarinu
• T-minnisfrumur mynda ásamt
  B-minnisfrumum ónæmi

22
23

• 13.3 Virkt og aðfengið ónæmi
• Virkt ónæmi orsakast af
• a. Sýkingu
• b. Ónæmisaðgerðum / bólusetningum
• Áunnið ónæmi 2 gerðir
• A. Virkt ónæmi (active i.)
• Einstaklingurinn myndar sjálfur mótefni gegn
  væki
• B. Aðfengið ónæmi (passive i.) Einstaklingi
  er gefið tilbúið mótefni myndar það ekki
  sjálfur

23
24

• A. Virkt ónæmi (active immunity)
• Er afleiðing sýkingar eða bólusetningar
• Bóluefni eru efni sem innihalda væki sem
  ónæmiskerfið svarar
• Bóluefni koma af stað myndun mótefna en valda
  ekki sjúkdómnum
• Yfirleitt er bóluefni lifandi veiklaðir sýklar
  sem geta ekki fjölgað sér eða sýklahlutar

24
25

• Nú er hægt að láta erfðabreyttar bakteríur
  fjöldaframleiða mótefnavekjandi ,,sýklaprótín og
  prótínin síðan notuð sem bóluefni
• Þessi aðferð er notuð til að framleiða bóluefni
  gegn veirunni sem veldur lifrabólgu B og við að
  þróa bóluefni gegn malaríu

25
26

• Dæmi um bóluefni
• ,,Lifandi veiklaðir sýklar
• (t.d. ein gerð af mænusóttarbóluefni
  ,,lifandi en skaðlaus veira)
• Dauðar örverur
• (t.d. kólerubóluefni)
• Hluti af sýkli
• (t.d. barnaveiki-, stífkrampa- og
  heilahimnu-bólgu bóluefni
• DNA bóluefni (í þróun)

27

• Eftir bólusetningu er hægt að fylgjast með
  ónæmissvari líkamans með því að mæla magn
  mótefnis í blóðvökva
• Tekin eru blóðvökvasýni og magn mótefnis í þeim
  mæld (antibody titer)

27
28

• Viðbrögð við fyrstu bólusetningu
• Fyrst eftir bólusetningu (og í nokkra daga)
  mælast engin mótefni
• Síðan er hæg aukning til ákv. hámarki er náð
• Magn fellur
  mótefni tengjast væki eða brotna niður
• gt þörf fyrir endurbólusetningu oft nokkrum
  sinnum til að tryggja góða vörn

28
29

• Í sumum tilfellum þarf að endurtaka
  bólusetninguna á nokkurra ára fresti
• Ef bólusetningin heppnast er líkaminn kominn með
  B- og T-frumur sem bregðast við ef sýkillinn
  kemst inn í líkamann.
• Þessar frumur eru B- og T-minnisfrumur

29
30

• Viðbrögð við annarri bólusetningu gegn sama
  sjúkdómi
• gt meira magn mótefna myndast og hraðar en í
  fyrstu bólusetningu og síðan hægt fall (geta
  skýrt mynd 13.9)

30
31
Fig. 13.9.b
Mikið magn vækissérhæfðra T-frumna og mótefna
kemur í veg fyrir sjúkdómseinkenni
32

• Virkt ónæmi
• Byggir á tilvist B- og T- minnisfrumna sem geta
  brugðist við væki í litlu magni
• Virkt ónæmi er oft varanlegt
• Oft þörf á endurbólusetningu
  (lang- og skammtímaónæmi)

32
33

• B. Aðfengið ónæmi (passive immunity)
• Einstaklingi er gefið tilbúið mótefni
  (immunoglobulin) eða ónæmiskerfisfrumur til að
  vinna á ,,sjúkdómi
• Einstaklingurinn myndar ekki mótefnið sjálfur gt
  mótefnin eyðast úr líkamanum
• Aðfengið ónæmi er skammtíma ónæmi
• Engar minnisfrumur myndast

33
34

• Oft notað sem fyrirbyggjandi aðgerð t.d. þegar
  skyndileg hætta verður á sýkingu
• Dæmi um aðfengið ónæmi
  er þegar börn fæðast með mótefni frá
  móður IgG (hafa borist um fylgju.) sem veita
  vörn fyrstu mánuðina en hverfa síðan úr blóði
  
  
• Einnig eru mótefni í móðurmjólk IgG og IgA

34
35

• Þegar einstaklingur fær ,,mótefnasprautu er það
  oftast blóðvatn/sermi með mótefnum þ.e.
  gammaglobulini fengið úr einstaklingi sem hefur
  fengið sjúkdón og náð sér
• Stundum voru notuð mótefni sem voru mynduð í
  hestum (t.d. mótefni gegn barnaveiki,
  botulíneitrun og stífkrampa)
• Um 50 urðu veikir vegna framandi prótína (
  serum sickness)

35
36

• Enn í dag eru hestamótefni notuð gegn snáka og
  köngulóaeitri
• Í stað mótefna er hægt að flytja frumur úr
  ónæmiskerfinu í sjúklinga
• Þekktasta dæmið um þetta er mergflutningur
• Þá fær sjúklingur sem búið er að eyðileggja
  mergfrumur í blóð-stofnfrumur

37

• Ónæmismeðferðir
• Cytokin og ónæmi
• Cytokin eru boðefni sem T- frumur, stórátfrumur
  og fleiri frumur mynda
• Þau stjórna og samhæfa myndun og/eða virkni
  hvítkorna
• gt miklar rannsóknir fara fram á cytokínum sem
  mögulegri lækningu eða lyfi gegn krabbameini og
  alnæmi

37
38

• Interferon og interleukin eru cytókín sem eru
  mynduð af mörgum hvítkornum og hafa verið notuð
  til að örva eigin T-frumur
  krabbameinssjúklinga í baráttunni við krabbamein
• Margar krabbameinsfrumur hafa breytt
  frumuhimnuprótín og ættu T-drápsfrumur að eyða
  þeim

38
39

• Einhverra hluta vegna virka T-drápsfrumur ekki
  hjá krabbameinssjúklingum þ.e þær hafa ekki
  virkjast
• Í þannig tilfellum gætu cytókín vakið kerfið og
  leitt til dráps krabbameinsfrumna

39
40

• Ein tilraunin sem gerð hefur verið í
  krabbameinsmeðferð felur í sér
• - að einangra T-fr. þ.e. fjarlægja þær úr
  sjúklingi
• - virkja þær með krabbameinsfrumuvæki og rækta
  þær í interleukin umhverfi
  - sprauta þeim aftur í sjúkling
  og viðhalda drápseðli T-fr. með
  interleukini /cytokínum

40
41

• Einstofna mótefni
• Allar plasmafrumur sem eru myndaðar af sömu
  B-frumunni mynda eins, sérhæft mótefni (gegn ákv.
  væki)
• Þessi mótefni kallast einstofna mótefni
  (monoclonal antibodies)
• Dæmi um tilraunaframleiðslu einstofna
• mótefna ín vitro
  (utan frumna í ,,tilrauna-glasi) (mynd
  13.11)

41
42

• B-frumur eru fjarlægðar úr dýri (oftast úr mús)
  eru virkjaðar með ákv. væki gt plasmafrumur
  myndast
• Plasmafrumurnar eru látnar renna saman við
  myeloma frumur ( krabbameins plasmafrumur sem
  geta skipt sér ,,endalaust) gt blendingsfrumur
  myndast ( hybridomas)

42
43
Fig. 13.11
Blendingsfrumurnar skipta sér (eiginleiki
krabbameinsfrumn og
mynda mótefni (eiginleiki plasmafrumna)
einstofna
mótefni sem er einangrað
44

• Á þennan hátt er hægt að framleiða mikið magn af
  mótefnum gegn ýmsum vækjum
• Einstofna mótefni eru notuð til að prófa ákv.
  þætti á fljótan og öruggan hátt.
• Dæmi
• a. Þungunarpróf
  byggja á ákv. hormóni í þvagi þungaðra kvenna.
  Einstofna mótefni eru notuð til að greina
  hormónið ef það er til staðar

44
45

• b. Einstofna mótefni eru notuð til að greina
  ákv. sýkingar
• c. Notuð til að bera krabbameinslyf og/ eða
  geislavirka isotopa til æxla (greina á milli
  heilbrigðra og krabbameinsfrumna)
• Herceptin er einstofna mótefni sem er notað gegn
  brjóstakrabbameini. Það
  tengist prótín-viðtökum á brjósta-krabbameinsfr.
  og hægir á skiptingu þeirra

45
46

• Mótefnin sem tengjast krabbameinsfr. geta einnig
  virkjað complement kerfið, laðað að NK og aukið
  frumuát neutrofíla og stórátfrumna
• Hliðarverkanir ónæmis
• Stundum skaða ónæmissvör lík. hann sjálfan t.d.
  þegar einstaklingur fær ofnæmi, fær blóð í röngum
  blóðflokki, hafnar vef í líffæraflutningi og í
  sjálfsnæmisvörun

47

• Ofnæmi
• ofurnæmi fyrir t.d. frjókornum, ákv.
  fæðutegundum og dýrahárum sem eru flestum
  skaðlaus
  ofnæmisvakarnir væki
• Bráðaofnæmi (immediate allergic response)
• Ofnæmissvar kemur fram nokkrum sek. eftir
  snertingu við væki
• Orsakast af IgE mótefnum
• IgE mótefni eru tengd viðtökum í frumuhimnu
  mastfrumna í vefjum og eosónofíla og basofíla í
  blóðrás

47
48

• Þegar ofnæmisvaldurinn tengist IgE mótefnum losa
  mastfrumurnar histamín (og
  önnur efni)
• Þegar ofnæmisvakarnir eru frjókorn örvar
  histamínið slímhimnur nefs og augna til
  vökvalosunar
• Í asthma dregst öndunarvegurinn saman og þrengist
• Ofnæmisvakar í fæðu gt flökurleiki, uppköst og
  niðurgangur

48
49

• Ofnæmissjokk (anaphylactic shock)
• skyndilegt ónæmissvar sem á sér stað þegar væki
  berst í blóð
• Penicillin og bíflugnastungur geta t.d. valdið
  ofnæmissjokki
• Einkennist af lífshættulegri blóðþrýstings-lækkun
  vegna aukins gegndræpis háræða sem histamín
  veldur
• Epinephrin / adrenalín getur seinkað áhrifum

49
50

• Menn með ofnæmi mynda 10X meira IgE en þeir sem
  ekki hafa ofnæmi
• Ný meðferð við ofnæmi er að gefa einstofna IgG
  mótefni
• Hægt er að meðhöndla ýmsar gerðir ofnæmis með því
  að örva smám saman (oft í allt að 4 ár) IgG
  mótefnamyndun gegn ofnæmisvaldi

50
51

• Við það ætti að myndast það mikið magn IgG sem
  tengist ofnæmisvaldinum að hann nái ekki að
  tengjast IgE í himnum mastfrumna og basofíla

52

• Seinkað ofnæmissvar
  (delayed allergic response)
• Komið af stað af T-minnisfrumum þar sem
  ofnæmisvaldurinn kemur í snertingu við líkamann
• Ofnæmissvarinu er stjórnað af cytokínum sem bæði
  T-frumur og stórátfrumur seyta
• Dæmi berklapróf, ofnæmi gegn efnum í skartgripum
  (t.d. nikkel) og snyrtivörum

52
53

• Blóðflokkar
• Nokkur flokkunarkerfi eru notuð
• Algengasta flokkunarkerfið er ABO flokkunarkerfið
• Rh (rhesus) flokkunarkerfið er líka algengt
• Í frumuhimnu rauðkorna eru prótín eða sykrur sem
  virka sem væki

53
54

• ABO blóðflokkunarkerfið
• Byggir á tveimur vækjum á rauðkornum
  þ.e. væki A og væki B
• Væki A er til staðar á rauðkornum eða ekki og
  væki B er til staðar á rauðkornum eða ekki
• væki A og væki B eru sykruprótín
• Í ABO blóðflokkunarkerfinu eru þannig
  4 blóðflokkar þ.e. O, A, B og AB

54
55

• Blóðflokkur O
  hefur hvorki væki A né B á rauðkornum
• Blóðflokkur A
  hefur væki A á rauðkornum
  
• Blóðflokkur B
  hefur væki B á rauðkornum
• Blóðflokkur AB
  hefur bæði væki A og B á rauðkornum

55
56

• Mótefnin kallast anti-A og anti-B
• Mótefnin myndast mjög fljótt eftir fæðingu vegna
  baktería í þörmum

Í blóðvökva eru
mótefni gegn þeim A og B vækjum sem rauðkorn
viðkomandi einstaklings hafa ekki
56
57
ABO blóðflokkunarkerfið,
Væki á rauðkornum
Mótefni í blóðvökva
Blóðflokkur
Hvorki anti A né anti B
Hvorki væki A né B
og
58

• Komist rauðkorn í tæri við mótefni gegn sínum
  eigin vækjum kekkjast rauðkornin (gt stíflaðar
  æðar) og rauðkorn springa (hemolysis)
• Getur valdið dauða í miklu magni

58
59
Fig. 13.12.a1
60
Fig. 13.12.b1
61

• Skipting Íslendinga í blóðflokka eftir ABO
  blóðflokkunarkerfinu
• 55,3 Íslendinga eru í O blóðflokki
• 31 32 eru í A blóðflokki
• Tæp 11 eru í B blóðflokki
• 2,4 eru í AB blóðflokki
• Ath töflu 13.12 í kennslubók

62
62
63
Rökstyðjið eftirfarandi fullyrðingu

• Ath. fleira kemur til við blóðgjöf en aðeins ABO
  blóðflokkar t.d. Rh-flokkar

Ef aðeins er tekið tillit til ABO flokkunarkerfis
þá getur einstaklingur í O blóðflokki gefið
öllum blóð og einstaklingur í AB blóðflokki tekið
við blóði frá öllum
63
64

• Rhesus / Rh blóðflokkar
• Rh þáttur/væki skiptir einnig miklu máli í
  blóðgjöf
• Þeir sem hafa Rh væki á rauðkornum eru Rhesur
  pósitífir / Rh
• Þeir sem hafa ekki Rh væki á rauðkornum eru
  Rhesur negatífir / Rh-

64
65

• 85 bandaríkjamanna hefur Rh væki á rauðkornum
  þ.e. eru Rh
• Rhesus-blóðflokkar byggja á þremur mismunandi
  vækjum /mótefnavökum,
• C,D og E
  en af þeim skiptir D mestu máli.

66

• Þetta kerfi er frábrugðið ABO-kerfinu að því
  leyti að menn hafa ekki Rhesus mótefni í blóði
  eins og anti-A og anti-B nema ákv. ferli hafi átt
  sér stað
• Muna að þeir sem hafa Rh væki á rauðkornum sínum
  eru Rhesus pósitífir / Rh, og þeir sem hafa þau
  ekki eru Rhesus negatífir / Rh-

66
67

• Rh- hafa ekki mótefni gegn Rh væki í blóði - en
  mynda það ef Rh væki kemst í blóð þeirra t.d. á
  meðgöngu eða við blóðgjöf
• Rh- móðir og Rh faðir geta eignast Rh barn
• Rauðkorn Rh barns geta borist um fylgju til
  móður t.d. rétt fyrir og í fæðingu

67
68
Fig. 13.13.a
69
Fig. 13.13.b
70

• Ef þetta gerist
  þá getur móðirin (sem er Rh-) myndað
  Rh mótefni sem geta borist um fylgju og skaðað
  barnið eða Rh fóstur í síðari meðgöngum
  (sjaldgæft í 1. meðgöngu) þ.e valdið HDN
  (Hemolytic Disease of the Newborn)
• HDN getur valdið heilaskaða og skertum andlegum
  þroska (vegna mikils bilirubins í blóði)

70
71

• Rh vandamálið er leyst þannig
• að Rh- konum er gefið Rh immunóglóbulin annað
  hvort á miðri 1. meðgöngu eða ekki síðar en 72
  klst eftir fæðingu Rh barns
• Rh immunóblóbulin
• er anti Rh mótefni
• sem ráðast á öll rauðkorn barns sem komist hafa
  í blóðrás móður
• áður en þau örva ónæmiskerfi hennar til að mynda
  Rh mótefni

71
72
Fig. 13.13.a
73
Fig. 13.13.b
74
74
75

• Vefjahöfnun
• Er afleiðing þess að ónæmiskerfi þega þekkir
  aðfengin vef sem framandi (not self)
• T-drápsfrumur bregðast þá við með því að ráðast á
  frumur í aðfengna vefnum
• Hægt er að stjórna líffærahöfnun með því að velja
  vandlega líffæri og nota ónæmisbælandi lyf

75
76

• Best er að gjafalíffæri hafi sömu gerð MHC vækja
  og þegi því T-drápsfrumur þekkja framandi MHC
  væki
• Tvö vel þekkt ónæmisbælilyf (cyclosporin og
  tacrolimus) hamla myndun T-frumna á ákveðnum
  cytokinum
• Vonir standa til að í framtíðinni verði hægt að
  framleiða líffæri sem hafa ekki væki og vera
  þannig laus við líffærahöfnun

76
77

• Xenotransplantation flutningur dýravefja eða
  dýralíffæra í menn
• Svín þykja hentug sem vefja og líffæragjafar því
  þau gefa mikið kjöt, fjölga sér ört og með
  erfðatækni er hægt að fjarlægja MHC væki af
  frumum og minnka þannig líkur á höfnun

78

• Sjálfsnæmissjúkdómar
• Stundum gerist það að T drápsfrumur eða mótefni
  ráðast á líkamsfrumurnar eins og þær væru
  framandi.
• Ekki er vitað hvað veldur þessu en stundum gerist
  þetta í kjölfar sýkinga.

78
79

• Dæmi um sjálfsnæmissjúkdóma
• Vöðvaslenfár (myasthemic gravis).
• Stafar af því að mótefni setjast í taugavöðvamót
  og þau starfa ekki eðlilega og í kjölfarið rýrna
  vöðvar.
• Heila- og mænusigg (MS).
  Stafar af því að T-frumur ráðast á mýlislíður
  taugafruma sem brotnar niður og veldur þetta
  ýmsum tauga- og vöðvaeinkennum.

79
80

• Rauðir úlfar er sjálfsnæmissjúkdómur með ýmis
  kvillaeinkenni en að lokum gefa nýrun sig vegna
  útfellinga mikils magns mótefna-vækja-flóka
• Iktsýki eða liðagigt leggst á liðamót og veldur í
  versta falli örkumlun.
• Sumir telja að gigtsótt (rheumatic fever) sem
  getur lagst á hjarta og sykursýki 1 (frumur
  eyðast í brisi) séu sjálfsnæmissjúkdómar.

80
81

• Ekki er hægt að lækna sjálfsnæmis-sjúkdóma en
  hægt er að halda þeim niðri með lyfjum
• Skert virkni ónæmiskerfis veldur því að líkaminn
  getur ekki varið sig sem skyldi samanber AIDS
• Stundum fæðast börn með ófullkomið B- eða
  T-frumukerfi vegna galla í eitilfrumuþroska

81
82

• Í víðtækri ónæmisbilun (severe combined
  immunodeficiency disease (SCID)) vantar bæði
  vessa- og frumubundið ónæmissvar
• Án meðferðar geta algengustu sýkingar valdið
  dauða
• Ath. genalækningar (adenosín deaminasa vantar
  veiruleiðsla með retróveiru)

82
83
Page 257
84
(No Transcript)