2.

1
2.ÞROSKASÁLFRÆÐI VERÐUR TIL

• SÁLFRÆÐI 203

2
Íslenzkar gátur

• Fyrstu tíu vetur barn,
• tuttugu ára úngur,
• þrjátíu ára fullorðinn,
• fjörutíu ára í sínum blóma,
• og þá hvorki aptur né fram,
• fimmtíu ára athugaaldur,
• sextugur með aldri,
• sjötugur færist aldur á,
• áttræður fellur minnið frá,
• níræður þarf staf að fá,
• hundrað ára náði guð þá.

3
Inngangur

• Efni kaflans er rannsóknir og saga
  þroskasálfræðinnar.
• Áhugi á þroskasálfræði hefur aukist á þessari
  öld.
• Lenging bernskunnar.
• Lengri skólaganga.
• Þroskasálfræði Fæst við breytingar sem verða á
  hegðun og sálarlífi samfara aldri.
• Þroskinn er örastur framan af ævi. Þá er mest
  hætta á þroskaskaða.
• Þroska fullorðinna verður ekki sinnt í þessari
  bók þótt það sé verðugt viðfangsefni.

4

• Þorski er örastur framan af og þá er mest hætta á
  að erfið reynsla geti haft skaðleg áhrif
• Öll dýr eru viðkvæmust fyrir umhverfisáhrifum
  meðan þau eru að þroskast
• Þroskasálfræðin varð snemma sjálfstæð fræðigrein
  og er eins elsta sjálfstæða undirgrein
  sálfræðinnar ásamt tilraunasálfræði

5

• Nokkur meginstef í rannsóknum á sviði
  þroskasálfræði
• Er þroskaferill mannsins jafn og hægfara eða
  stigundinn?
• Má greina ákveðin hættu- eða næmiskeið í þroska
  og hversu auðvelt er að bæta upp þroskatap
• Hvort setja erfðir eða umhverfi meira mark á
  atgervi fólks?
• Þar sem engar tvær mannverur eru nákvæmlega eins
  hljótum við að spyrja hvernig einstaklingseðlið
  verður til?

6

• Brautryðjendur þroskasálfræðinnar
• Bandaríski sálfræðingurinn James Mark Baldwin
  frumkvöðull
• Alfred Binet sem bjó til fyrsta nothæfa
  greindarprófið
• Sigmund Freud
• Rannsóknaraðferðir
• Langtíma- og þverskurðarsnið
• Skyldleikarannsóknir

7
ÞRÓUNARSÁLFRÆÐI ER SKYLD VÍSINDAGREIN

• Þroskun Breytingar sem verða í fari mannsins
  yfir æviskeiðið.
• Þróun Breytingar sem orðið hafa á tegundinni
  maður í tímans rás.
• Þessu tvennu var áður blandað saman.
• Þrír meginþættir sem kenningar um þroskun þurfa
  að ná til
• Uppruni/Orsök hegðunar og hegðunarmynstra.
• Hvernig viðhelst hegðun.
• Hvernig hegðun breytist.

8
frh.

• Flestar kenningar miðaðar við afmarkaða þætti sem
  endurspeglast með eftirfarandi kaflaskiptingu
  þessarar bókar
• Líkamsþroska
• Greind
• Máltöku
• Tilfinningar

9

• Uphhaf þróunarsálfræðinnar rakið til bókar
  Darwins Uppruni tegundanna (1859)
• Fjallar um atferli og sálarlíf manna og dýra
• Leitaðist við að skýra breytingar sem hafa orðið
  á atferli, tilfinningalífi og atgervi tegundanna
• Áhrifa þróunarkenningarinnar gætir í því að
  gengið er út frá því að lögmálið um náttúruval
  hafi haft áhrif á þróun sálfræðilegra eiginleika
  frá einni kynslóð til annarrar

10

• Líkamshæð og offita
• Karlar eru að jafnaði hærri en konur og konur
  sækjast eftir maka sem er nokkru hærri en þær
• Varði fjölskylduna
• Þegar fæðuframboð var takmarkað áttu þeir sem
  höfðu góðan forða á sér meiri möguleika á að
  komast af en aðrir
• Í dag vandamál þegar framboð á mat er nægt

11

• Almennt þurfa þroskakenningar að skýra
• Uppruna eða orsakir hegðunar og hegðunarmynstra
• Hvernig hegðun viðhelst
• Hvernig hún breytist yfir æviskeiðið

12
NOKKUR MEGINSTEF

• Fjögur meginstef í þroskasálfræði
• Lúta að ýmsum álitaefnum um eðli þroska og hvaða
  þættir hafa afdrifaríkust áhrif á hann

13
Er þroskaferillinn samfelldur eða stigbundinn?

• Samfelldur þroski Jafn og hægur.
• Þroski í stökkum Miklar breytingar á afmörkuðum
  tímabilum.
• Kenningar um félags- og tilfinningaþroska gera
  yfirleitt ráð fyrir samfelldum þroska.
• Kenningar um vitsmuni og hreyfiþroska gera ráð
  fyrir þroska stökkum.
• Mynd 2.2 bls. 41 sýnir mun á stökum og samfelldum
  þroskaferli.
• Kenningar Piaget, Freud og Kohlberg gera ráð
  fyrir þroskastigum.

14
Fernt þarf að vera til staðar

1. Þroski á hverju stigi um sig þarf að hafa ákveðin
   samkenni og oftast verða framfarir á mörgum
   sviðum samtímis. Eðlismunur þarf að vera á þroska
   á ólíkum stigum, þ.e. ekki er nóg að barnið sýni
   einungis meira af tiltekinni hegðun.
2. Í annan stað verður röð stiganna að lúta ákveðnum
   reglum, þau mega ekki vera í handahófsröð.
   Einfaldara stig A verður að koma á undan flóknara
   stigi B o.s.frv. Þroskastigin eru þó ekki
   rígbundin við aldur.

15

• c) Ekki má heldur sleppa stigi úr (þá verður rof
  í þroska) og alls staðar í heiminum ganga börn í
  gegnum stigin í sömu röð.
• d) Skil á milli stiga eru að jafnaði skörp engu
  að síður má greina ákveðin þrep innan stiga
• Undirbúningsþrep
• Jafnvægisleitni
• Lokaátak sem gerir barni kleift að stökkva yfir á
  næsta stig (Flavell)

16
Hættu eða næmisskeið

• Það eru vísbendingar um að áhrif umhverfis á
  lífverur séu mest þegar þroskinn er örastur, þ.e.
  í æsku.
• Ekki þar með sagt að hægt sé að móta börn að
  vild.
• Ákveðin örvun á ákveðnum tímabilum er nauðsynleg
  til að ná þroska.
• Næmiskeið Tímabil þar sem áhrif ákveðinna
  umhverfisþátta eru í hámarki.
• Hættuskeið Tímabil þar sem lífvera er móttækileg
  fyrir ákveðnum umhverfisáhrifum og lærir ekki að
  svara þeim umhverfisáhrifum nema verða fyrir þeim
  á viðkomandi tímabili.

17
frh.

• Mörkun Tilhneiging ungviðis til að elta það
  fyrsta sem er á hreyfingu eftir að þau fyrst koma
  í heiminn. (sjá nánar á mynd 2.3 á bls.44).
• Ekki er talið að þroskun manna sé eins mikið
  komin undir hættuskeiðum eins og margra annarra
  dýra. Þroski taugkerfisins gerir manninn
  sveigjanlegri.
• Sumir telja að næmisskeið geðtengsla sé á
  tímabilinu 6-18 mánaða hjá börnum.
• Næmisskeið máltöku er frá 2-12 ára aldurs.
• Næmisskeið félagsmótunar er 3-6 ára.

18
Erfðir og umhverfi

• Erfðahyggjumenn Telja að arfgerð ráði mestu um
  þroska mannsins og umhverfi hafi takmörkuð áhrif.
  
• A.R. Jensen og H.J. Eysenck telja að 80 greindar
  ákvarðist af erfðum.
• Umhverfishyggjumenn Telja að umhverfi ráði mestu
  um þroska mannsins.
• Leon Kamin telur að 80 greindar ákvarðist af
  umhverfi.
• Skoðið mynd 2.4 bls. 45. Hún sýnir vaxandi
  fylgni greindar með vaxandi skyldleika. Styður
  frekar erfðahyggju.

19
Frh.

• Fyrirvari Oftast deila skyldir einnig umhverfi.
• Fjölskyldustærð hefur áhrif á greinarvísitölu.
  Því fleiri sem systkini eru því lægri verður
  greindarvísitala yngstu systkina samanborið við
  þau elstu (sjá mynd 2.5 bls. 46).
• Erfðir hafa einnig áhrif á tíðni geðsjúkdóma eins
  og t.d. geðklofa (sjá mynd 2.6 bls. 47).
• Mynd 2.6 á bls. 47 sýnir bæði fram á áhrif
  umhverfis og erfða. Það er sterk fylgni milli
  eineggja tvíbura en alls ekki algjör.
• Nú er algeng skoðun að nær sé að tala um
  gagnvirkt samband umhverfis og erfða. D.O. Hebb
  Umhverfi er 100 háð erfðum, erfðir eru 100
  háðar umhverfi.

20
Einstaklingar eða hópsálir

• Hvað er það sem gerir okkur að þeim einstaklingum
  sem við erum?
• Hvað eigum við sameiginlegt með öðru fólki og
  hvað gerir okkur einstök?
• Mælingar á mannamun greindarpróf
• Markmið greindarprófa að finna hverjir eiga við
  einhvers konar vandamál að stríða
• Aðrir leggja áherslu á samkenni
• Piaget um vitsmunaþroska

21

• Foreldrar taka eftir að börnin þeirra eru ólík í
  ýmsu t.d. þegar kemur að skapgerðarþáttum
• Rannsóknir benda til að þeir séu varanlegir
• Rannsókn Kagans og Snidmans frá 2004 bendir til
  að skapgerðareinkenni geti átt rætur að rekja til
  einhverra líffræðilegra ákvarðaðra eða meðfæddra
  þátta
• Greindu tvær afgerandi persónuleikageðrir hjá
  börnum
• Viðbrigðin og óviðbrigðin

22

• Viðbrigðin börn feimin og uppburðarlaus börn,
  heft eða innilokuð sem unglingar
• Óviðbrigðin óheft sem börn og opnir unglingar
• Einstaklingseðlið segir til sín strax frá fyrstu
  tíð

23
FYRSTU ÞROSKASÁLFRÆÐINGARNIR

• 1880-1912 Fyrstu ár þróunarsálfræði sem
  sjálfstæðrar fræðigreinar.
• 1879 Upphafsár sálfræðinnar Fyrsta
  tilraunastofan stofnuð af Wilhelm Wundt.
• Sumir nemenda Wundt höfðu sérstakan áhuga á
  þroska og þróun.
• Barnadagbækur Bækur þar sem þroski barna var
  skráður af fræðimönnum, t.d. Dietrich Tiedemann
  og Charles Darwin. Eldra en rannsóknir Wundt.

24
frh.

• Þróunarkenning Darwins efldi áhuga á þróun og
  þroska.
• Francis Galton rannsakaði mismun einstaklinganna
  og þróaði tölfræði sem tækni.
• Gregor Mendel gerði uppgötvanir í erfðafræði
  (rannsóknir hans voru þó ekki almennt kunnar).
• Wilhelm Preyers Gaf út fyrstu bókina í
  þroskasálfræði ,,Hugsun barns árið 1881. Bókin
  byggði á kerfisbundnum rannsóknum sambærilegum
  við þær sem gerðar eru nú á tímum.

25
James Mark Baldwin (1891 1934)
26

• Ekki sá þekktasti en hafði veruleg áhrif
• Sálfræðingur og heimspekingur
• Taldi tengsl á milli þroska og þróunar
• Hallaðist að hlutverksstefnunni
• Sálfræðin fjallaði um hlutverk atferlis og
  hugsana
• Lagði út frá þróunarkenningu Darwins

27
Helstu hugmyndir Baldwins

• Hugur barnsins og andlegt atgervi þroskast í
  gegnum ákveðin stig sem eiga sér jafnframt
  hliðstæðu í þróun vitsmuna meðal tegundanna
• Þroski hugsunar og vitsmuna (sem og þróun) er
  háður örvun frá umhverfinu (lífveran hegðar sér
  gagngert á tiltekinn hátt til að fá umbun frá
  umhverfinu)
• Meginaflvaki þroska er aðlögun sem greina má
  annars vegar í samlögun og hins vegar aðhæfingu.
  Hið fyrra felst í að meðtaka upplýsingar eða
  áhrif frá umhverfinu inn í þau kerfi sem fyrir
  eru, en hið síðara í því að lífveran verður að
  breyta kerfunum sem fyrir eru til að geta
  meðtekið ný áhrif

28
G. Stanley Hall (1844-1924)
29
Frh.

• Oft kallaður fyrsti þroskasálfræðingurinn.
• Hafði verið nemandi Wundt.
• Var frumkvöðull í sálfræði í Bandaríkjunum,
  stofnaði sálfræðirannsóknarstofu 1883, varð
  háskólakennari í sálfræði 1884 og hóf útgáfu
  sálfræðitímarits árið 1887.
• Áhugi Hall beindist frekar að hagnýtri en
  fræðilegri sálfræði.

30
Frh.

• Hann rannsakaði samband persónuleika barna og
  aðlögunarvandamála.
• Áhrif umhverfis og félagslegra aðstæðna á getu
  manna til að koma sér áfram.
• Líta má á rannsóknir hans sem vísi að
  atferlisstefnunni.
• Hall þróaði spurningalista sem aðferð við
  rannsóknir. Lét bæði börn og foreldra svara
  spurningalistum sínum.

31
frh.

• 1891 hóf Hall útgáfu tímarits um þroskasálfræði.
• 1904 gaf hann út fyrstu kennslubókina um
  unglingsárin.
• 1892 varð Hall fyrsti forseti bandaríska
  sálfræðingafélagsins.
• Hall setti ekki fram neinar umfangsmiklar
  kenningar í þroskasálfræði heldur einbeitti sér
  að reynslu-rannsóknum.
• Hall átti mikinn þátt í að skapa grunn fyrir
  frekari rannsóknir.

32
Alfred Binet (1857-1911)
33

• Binet bjó til fyrsta greindarprófið ásamt
  fleirum.
• Binet-prófið er enn í notkun í endurbættum
  útgáfum.
• Rannsakaði minni og vitsmuni með nútímalegum
  aðferðum.
• Rannsakaði meðal annars spönnun minnis.

34
frh.

• Terman og Goodard þýddu og stöðluðu greindarpróf
  Binet í Bandaríkjunum. Þeir lögðu áherslu á að
  þau mældu meðfædda greind sem var annar
  skilningur en hjá Binet. Þeir vildu nota
  greindarpróf til að flokka frá þá sem hefðu
  óæskilega erfðaeiginleika. Í Bandaríkjunum voru
  sett lög um vönun þroskaheftra.
• Binet áleit að greindarpróf sín væru hagnýt tæki
  til að mæla þroskastig greindar. Hann hafði áhuga
  á því hvernig mætti efla greindarþroska.

35
Sigmund Freud (1856-1939)

• Einn áhrifamesti maður sálfræðinnar, hafði áhrif
  langt út fyrir sálfræðina, á vestræna menningu.
• Freud fékkst við geðlæknisfræði enda var hann
  geðlæknir.
• Þroskasálfræði Freuds varð til í tengslum við
  geðlæknisfræði-kenningar hans.

36
Helstu hugmyndir

• Hann vakti athygli á því að þroski á fyrstu árum
  ævinnar, og framkoma fullorðinna í garð barna,
  gæti haft afdrifarík áhrif til langframa
• Þannig taldi hann að persónuleikinn mótaðist í
  mikilvægum dráttum á fyrstu fimm árunum eða svo
  og til að öðlast skilning á sálarástandi fólks
  þyrfti að kanna þroskasögu þess
• Hann taldi að þroskinn færi í gegnum ákveðin stig
  og að stigin afmörkuðust af líffræðilegu og
  lífeðlislegu þroskaferli

37

• Hann byggði hugmyndir sínar að nokkru á
  þróunarkenningunni þar sem hann taldi að
  líffræðilegar hvatir og hvernig þær mótuðust af
  umhverfinu væru driffjaðrir sálarlífsins (hvatir
  sem menn fá í arf frá dýrslegri fortíð sinni)
• Rétt eins og Darwin taldi Freud að markmið
  hvatanna væri annars vegar að komast af og hins
  vegar að auka kyn sitt (eða tryggja
  erfðarþáttunum frekara líf)

38

• Hann vakti athygli á hinu sérkennilega
  bernskuóminni
• Hann skilgreindi hugtakið Ödipusarduld sem lifað
  hefur áfram í menningu Vesturlanda
• Verulega umdeild er sú hugmynd hans að börn séu í
  einhverjum skilningi kynverur
• Hann gekk út frá því að verulegur hluti
  sálarlífsins væri dulvitaður

39

• Mjög umdeildur
• Verið að endurvekja sumar hugmyndir hans í dag
• Bersnkuóminni
• Vísar til þeirrar staðreyndar að fæst fólk er
  fært um að muna hvað dreif á daga þess fyrir 3ja
  ára aldur
• Leitaðist við að skýra þroskaferilinn í kenningum
  sínum en hann gerði bara athuganir á fullorðnu
  fólki aðallega konum
• Þroskakenningin lýtur aðallega að þroskaferli
  stráka

40

• Löggengi hegðunar löghyggja
• Öll hegðun á sér orsakir rétt eins og önnur
  náttúruleg fyrirbæri
• Taka þarf tillit jafnt til líffræðilegra sem og
  sögu einstaklings þegar hegðun hans og sálarlíf
  er skoðað
• Samband milli hegðunarvandkvæða á fullorðinsárum
  og ójafnvægis á uppvaxtarárum
• Stöðnun getur orðið hvenær sem er á
  þroskaferlinum ýmist vegna of mikillar eða of
  lítillar örvunar

41

• Afturhvarf er einn af varnarháttum sjálfsins,
  viðkomandi bregst við áföllum eða innri
  togstreitu með því að hverfa til baka á lægra
  þroskastig
• Lækningaraðferð Freuds
• Grafast fyrir um orsakilr taugaveiklunar og
  geðraskana með því að grafa í undirdjúp
  sálarlífsins og hörfa aftur til bernskuáranna
• Kynhvöt og árásarhvöt
• Mikilvægt hvernig börn fá útrás fyrir þær hvatir
  í bernsku
• Grunnhugmynd kenningar um geðtengsl

42
AÐFERÐIR VIÐ ÞROSKARANNSÓKNIR

• Ýmsar aðferðir
• Helsti óvissuþátturinn er tíminn
• Margar samsláttarbreytur, aðrar breytur en þær
  sem eru undir stjórn rannsakanda, tengjast
  sögulegum tíma
• T.d. þroski barna í dag annar en hann var fyrir
  50 árum
• Rannsóknir varða mörg svið
• Geta farið fram á sjúkrahúsum, leikskólum,
  skólum, stofnunum, heimilum og rannsóknarstofum

43

• Siðareglur eru strangar
• Ekkert má aðhafast sem getur haft áhrif á
  þroskaferil barna sem taka þátt í rannsókn
• Mikilvægt að fylgjast með börnum og ungmennum í
  sem eðlilegustu umhverfi
• Þá hafa rannsakendur síður áhrif á hegðun
• Undirkaflar
• Rannsóknarsnið
• Aðferðir við gagnasöfnun
• skyldleikarannsóknir

44
Rannsóknarsnið

• Langtímasnið og þverskurðarsnið
• Langtímasnið sami hópur rannsakaður aftur og
  aftur á ákveðnu tímabili
• Þverskurðarsnið stöðugt tenkir nýir hópar fyrir
  hvert aldursskeið á því tímabili sem rannsóknin
  nær yfir
• Dæmi bls. 73

45
Langtíma- og þverskurðarrannsóknir

• Langtímaaðferð Sami hópur einstaklinga er
  rannsakaður yfir lengra tímabil.
• Dæmi Börn sem fædd eru 1995 er rannsökuð árið
  2005 (10 ára), 2015 (20 ára) og 2025 (30 ára).
• Þverskurðarrannsókn Mismunandi aldurshópar eru
  rannsakaðir á sama takmarkaða tímabilinu.
• Dæmi Árið 2005 eru rannsakaðir þrír hópar, 10
  ára (fæddir 1995), 20 ára (fæddir 1985) og 30 ára
  (fæddir 1975).

46
frh.

• Samanburður á langtímaaðferð og þverskurðaraðferð
• Dæmi um langtímarannsókn Gáfubarnarannsókn Lewis
  Terman.
• Rannsóknin kollvarpaði þeirri skoðun að mjög
  greind börn væru andlega og líkamlega veiklaðri
  en aðrir.
• Hófst 1921.
• Börn fædd 1907-1912.
• Greindavísitala yfir 135 þegar rannsóknin hófst.

47
frh.

• Gáfumenn áttu að vera sérstakir,
• líkamlega veiklaðri,
• nærsýnir,
• Vinafáir
• tilfinningalega bældir
• hættara við geðheilsubresti
• Nördar
• Markmið rannsóknar að athuga hvað væri til í
  þessum hugmyndum

48

• Lífsafkoma könnuð
• 1528 börn með frá upphafi, 671 kvk og 857 kk
• Öll með greindarvísitölu yfir 135
• Kannaður greindarþroski,
• áhrif GV, persónuleika og uppeldisaðstæðna á
  lífsafkomu, lífshamingu, félagsleg samskipti og
  fjölskyldulíf
• Goðsögnin hefur ekki staðist, ofvitunum hefur
  vegnað vel í lífinu, bæði í einkalífi og starfi

49

• Vegnaði ekki öllum vel, það sem þar skipti sköpum
  var
• Skapgerð og félagslegar aðstæður
• Aðeins 3 höfðu átt við áfengisvanda að stríða
• Með fimm sinnum hærri meðaltekjur en meðaltekjur
  í landinu
• Höfðu allir gifst en 16 skilið
• Heimilisaðstæður skipta máli

50

• Vandamál
• Lewis Terman lést 1956
• 1979 höfðu 40 þátttakenda fallið út
• Mikið magn gagna, þ.e. 4 milljónir atriða
• Samfélagið breyttist meðan á rannsókninni stóð
• Fræðilegt gildi takmarkað vegna óvissuþáttanna

51
frh.

• Misvísandi niðurstöður eftir því hvort langtíma-
  eða þverskurðaraðferð er beitt.
• Greind virðist hnigna með aldri í
  þverskurðarrannsóknum.
• Sumum greindarþáttum hnignar en aðrir eflast í
  langtímarannsóknum.
• Hnignunin sem þverskurðarrannsóknirnar sýna er
  vegna kynslóðamunar, meðal annars vegna
  mismunandi menntunnar mismunandi kynslóða.

52
Þverskurðarsnið

• Allar mælingar gerðar á sama tíma eða tímabli
• Tvö eða fleiri úrtök þátttakenda á ólíkum aldri
  valin
• Taka skamman tíma og niðurstöður liggja fljótt
  fyrir
• Helstu kostir
• Minni líkur á affföllum meðal þátttakenda
• Helsti galli
• Ólíkir aldusrhópar geta haft ólíkan
  menningarlegan bakgrunn
• Aldurshópahrif

53

• Ef tölvuleikni fólks á ólíkum aldri könnuð er
  víst að fleira en aldurinn hefur áhrif
• Tvítugir hafa meiri leikni en sjötugir, leiknin
  bæði bundin við lífaldur og menningarbundna þætti
• Getur ekki veitt upplýsingar eiginlegar
  þroskakúrfur einstaklinga
• Geta gefið vísbendingar um breytingar sem verða
  með hæakkandi aldri

54
Samangurður á lang- og þver-
1 Langtímasnið Þverskurðarsnið
Fram-kvæmd Sami hópurinn rannsakaður aftur og aftur Mismunanid hópar rannsakaðir á sama tíma
Tími Breytilegur, getur numið áratugum Fremur stuttur, mánuðir, vikur, dagar
Gagna-söfnun Tekur jafnan langan tíma og sjálf rannsóknin. Mikið magn upplýsinga getur safnast saman. Skammvinn og oft skjót úrvinnsla
Helstu kostir Getur sýnt þroskaferil einstaklinga, stöðugleika ákveðinna eiginleika og áhrif tiltekinna atburða Hægt að safna oft mikilsverðum upplýsingum á skömmum tíma. Tiltölulega kostnaðarlítið. Lífil afföll í úrtaki. Ekki hætta á þjálfunarhrifum.
Helstu ókostir Tekur langan tíma og er kostnaðarsamt. Afföll þátttakenda, rannsakendaskipti, nýjar aðferðir og hugsanlega úreltar niðurstöður þegar þær liggja fyrir. Erfitt að breyta gangi rannsóknar þótt ný þekking komi til. Þátttakendur geta lært á prófin. Erfitt að endurtaka. Meðaltöl hópa notuð, sýnir ekki þroskaferil einstkalinga. Mismunandi fæðingarár þátttakenda er helsti óvssuþátturinn og skapar aldurshópahrif.
55
Aðferðir við gagnasöfnun

• Fylgnirannsóknir
• Tilviksrannsóknir
• Beinar athuganir
• Klínískar rannsóknir
• Spurningalistakannanir

56
Beinar athuganir

• Beinar athuganir er gerðar bæði í eðlilegu
  umhverfi og við sérstakar rannsóknaraðstæður.
• Beinar athuganir eru dýrar og tímafrekar.
• Erfiðara er að gera nógu víðtækar rannsóknir til
  að alhæfa út frá þeim.
• Eðlilegt umhverfi.
• Dæmigerðir hlutir eru til staðar.
• Barnið er vant aðstæðum.
• Barnið er ekki truflað.
• Sérstakar rannsóknaraðstæður.
• Meiri stjórn en í eðlilegum aðstæðum.
• Auðveldara að nota sérstakan búnað s.s. heilarit.

57
Klínískar athuganir

• Klínískum rannsóknaraðferðum er beitt þar sem
  vandamál kemur upp sem þarf að leysa.
• Það að þurfa að leysa vandamál getur truflað
  stjórn á aðstæðum.
• Aðal markmiðið er að hjálpa ákveðnum einstaklingi
  frekar en að leita almennrar þekkingar.
• Fást oft við viðfangsefni sem ekki þykir rétt að
  kalla fram t.d. sjúkdóma eða þroskafrávik.

58
Tilraunir

• Öruggasta aðferðin og hægt að hafa stjórn á öllum
  aðstæðum
• Felur í sér
• inngrip, það sem rannskandi meðhöndlar
• frumbreytuna, þann rannsóknarþátt sem veldur
• mælir fylgibreytuna, þann rannsóknarþátt sem
  fyrir áhrifum verður
• Inngrip og meðhöndlun eru aðalsmerki tilraunar
• Alltaf samanburður
• Dæmigert að hafa tvo hópa, annan tilraunahóp og
  hinn samanburðarhóp

59

• Kostir
• Hægt að leiða líkur að því að um einhvers konar
  orsakasamband sé að ræða á milli frumbreytu og
  fylgibreytu
• Aðstæður undir eins mikilli stjórn og hægt er
• Auðveldara að endurtaka en aðrar gerðir rannsókna
• Gallar
• Atferli og sálarlíf margbrotið og aldrei hægt að
  hafa fullkomna stjórn á því
• Oft tilbúnar aðstæður og því ekki raunverulegar
• Skortur á vistfræðilegu réttmæti
• Rannsóknarhrif
• Tilhneiging fólks að breyta hegðun þegar fylgst
  er með því

60
Skyldleikarannsóknir

• Tvíburarannsóknir
• Bornir saman eineggja eða tvíeggja tvíburar
• Fósturrannsóknir
• Reynt að komast að því hvort börn, sem ekki eru
  alin upp hjá kynforeldrum sínum, líkjast fremur
  kynforeldrum eða fósturforeldrum
• Erfitt að segja hvort börn líkjast foreldrum
  sínum vegna þess að foreldrar eru fyrirmyndir eða
  vegna erfðaþátta
• Rannsóknir sýna þó almennt
• Því skyldara fólk þeim mun meiri fylgni milli
  ýmissa sálfræðilegra eiginleika

61
Tvíburarannsóknir

• Tvíburarannsóknir eru notaðar til að skoða
  samband umhverfis og erfða.
• Eineggja tvíburar Frjóvgað egg klofnar í tvennt
  sem myndar tvo einstaklinga með sama erfðaefni.
• Tvíeggja tvíburar Tvö egg eru frjóvguð af sitt
  hvorri sæðisfrumunni á sama tíma.
• Tvíeggja tvíburar eru ekki skyldari en önnur
  systkini en þeir alast upp á sama tíma og ættu
  því að deila líkari aðstæðum.

62
frh.

• Ýmist eru rannsakaðir tvíburar sem hafa alist upp
  saman eða í sitthvoru lagi.
• Sérstaklega eru eineggja tvíburar sem alist hafa
  upp í sitthvoru lagi mikilvægir.
• Sama erfðaefni.
• Mismunandi umhverfi.
• Mismunur á einstaklingum vegna mismunandi
  umhverfis.
• Eineggja tvíburar eru mjög líkir (sjá töflu
  bls.82).
• Munur vegna umhverfis birtist ekki aðeins á
  sálfræðilegum þáttum heldur einnig á líkamlegum
  (sjá mynd bls.83).

63
Fósturrannsóknir

• Athuga börn sem alast upp hjá öðrum en
  kynforeldrum sínum
• Leitast við að meta hvort erfða- eða
  umhverfisþátturinn vegi þyngra
• Því óskyldara sem fólk er þeim mun ólíkara
  reynist það samkvæmt rannsóknum
• T.d. GV, geðklofi, persónuleikaþættir
• Könnun á fósturbörnum í Colorado rannókn bls. 84

64

• Gallar
• Því skyldara sem fólk er, þeim mun meiri líkur á
  að það deili umhverfi
• Því líkara sem fólk er því líkari viðbrögð fær
  það frá umhverfinu
• Þó ekki sjálfgefið að börn sem búa í sömu
  fjölskyldu búi við sömu heimilisaðstæður -
  systkinaröð

65
Siðareglur þroskasálfræðinga

• Gæta þarf mikillar varkárni
• Meginreglur eru skilgreindar í 16 liðum
• Reglur settar í kringum 1990
• Fimm höfuðákvæði reglanna (bls. 85 86)
• Óskaðlegar aðferðir
• Upplýst samþykki
• Blekking
• Nafnleynd og trúnaður
• Meðferð niðurstaðna

66
Í hnotskurn

• Þroskasálfræðin álíka gömul og tilraunasálfræði
• Ein af elstu undirgreinum sálfræðinnar
• Þroski og þróun ekki það sama
• Þroskasálfræðingar einbeita sér að þroskasögu
  einstaklinga
• Nokkur meginstef í rannsóknum
• Samspil erfða og umhverfis
• Mikilvægi einstaklingseðlisins
• Greindarpróf binets einna þekktust
• Rannsóknaraðferðir hafa kosti og galla