Manu Keirse

1
Kinderen en jongeren helpen bij verlies en
verdriet

• Manu Keirse
• Emeritus hoogleraar
• Faculteit Geneeskunde KU Leuven

2
Wat in de kinderjaren het herte boeit en tooit

• Wat in de kinderjaren
• het herte boeit en tooit,
• blijft eeuwig in t geheugen
• en men vergeet het nooit.
• Als men t eenvoudig liedje
• van mijn kindsheid zingt,
• dan denk ik aan de liefde
• waarmee ik was omringd.
• Virginie Loveling

3
Mijn eerste les over verlies en verdriet

• De eerste dag in het eerste studiejaar
• De hulpmeester van de klas

4
Er waren een drie bomen.
5

• Wanneer je blij bent, schouw dan diep in je hart,
  en je zal zien dat enkel wat je smart gegeven
  heeft, ook vreugde brengt.
• Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in
  je hart, en je zal zien dat je weent om wat je
  vreugde schonk.
• Kahlil Gibran

6
Kinderen verdriet besparen?

• Niet voor de school
• maar voor het leven leren wij.

7
Een groene leerkracht

• Wat heb je daaraan als je verdriet bovenkomt in
  de les
• van wiskunde of aardrijkskunde en er een gele,
  een
• blauwe of een paarse leerkracht voor de klas
  staat?

8
Worden ze gezien?

• Niemand kwam voor Carmen.
• Aan Willem werd niets gezegd.
• Alle gesprekken een meter boven mijn hoofd.
• De meester vluchtte de klas in.
• Pieter had een witte zakdoek.

9
Verlies verwerken is rouwarbeid

• 4 taken
• 1. werkelijkheid van het verlies onder ogen zien
• 2. pijn van het verlies ervaren
• 3. aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid
• 4. opnieuw leren houden van

10
1. Werkelijkheid onder ogen zien

• gevoel dat het niet waar is
• de overledene zien
• eerste opdracht erkennen
• tweede opdracht verstaan en begrijpen

11
Helpen bij eerste taak

• nauwkeurige uitleg
• uitleg meerdere keren herhalen
• antwoorden op alle vragen
• confrontatie met realiteit
• herhaald laten vertellen

12
Groeten van overledene

• meenemen
• weerstand laten uitspreken
• voorbereiden op aanblik
• voorbereiden op reacties van volwassenen
• concreet gedrag aanmoedigen
• aandacht voor details
• warmte en genegenheid

13
Informeren bij fatale ziekte in gezin

• ernstig ziek
• naam ziekte
• wat zal veranderen
• hoe zal worden gezorgd
• niet besmettelijk
• niemand schuldig

14
2. Ervaren van de pijn

• geen weg omheen
• omzeilen verlengt rouwproces
• bij alles dat herinnert aan verlies
• feestdagen zijn pijnlijke momenten

15
Uitingsvormen van pijn

• lichamelijke reacties
• pijnscheuten die komen en gaan
• boosheid en opstandigheid
• Schuldgevoelens
• schaamte

16
Ik heb geen verdriet. Ik ben verdriet!
17
Helpen bij tweede taak

• naam blijven uitspreken
• confrontatie niet ontlopen
• belangstellend vragen hoe het gaat
• op antwoord wachten
• pijn ervaren in zorgzaam contact
• gevoelens normaliseren
• goedkope bemoediging vermijden
• luisteren hoe het voelt

18
3. aanpassen aan de nieuwe realiteit

• verschillend voor elk, als een vingerafdruk
• meer dan verlies van persoon, maar alles wat die
  betekende aan contacten en ervaringen
• bij fatale ziekte verlies van veiligheid in het
  gezin
• idealisering

19
Helpen bij derde taak

• steeds opnieuw luisteren
• op verhaal komen in het leven door verhalen over
• beluisteren wat moeite kost

20
Wie luistert nog?

• pestkring gevormd
• ik kon bij niemand terecht niet bij ouders,niet
  bij vrienden, niet bij leraars
• lerares in grootwarenhuis
• niemand op afspraakpunt schooldag na uitvaart

21
4. opnieuw leren houden van

• komen tot nieuwe verhouding met overledene
• mag ik nog vreugde beleven?
• durf ik nog houden van?

22
Verwerken van verlies

• is afwerken van de vier taken
• is niet vergeten
• betekent niet over en voorbij
• komt terug op kruispunten in het leven
• als een schaduw

23
Als een schaduw

• na vijftig jaar denk ik er nog elke dag aan
• geen vader om verloofde aan voor te stellen
• moeder missen bij de geboorte van eerste kind
• Fabienne in de winkel

24
Komt terug op kruispunten van het leven

• Jakob had een B-attest.
• Laura liep wenend uit de turnles.
• Ouders van Jurgen kregen een C-attest.

25
Pieter met de witte zakdoek
26

• Kinderen zijn nog niet opgegroeide volwassenen.
• Volwassenen zijn groot geworden kinderen.

27
Wat is anders bij kinderen?(1)

• persoonlijkheid en denken nog niet ontwikkeld
• letterlijk nemen
• capaciteit om gevoelens te verwoorden
• veiligheid nodig om verdriet te uiten
• slechts korte tijd met verlies bezig
• explosieve emoties

28
Wat is anders bij kinderen?(2)

• spelen is dagelijkse arbeid
• beleven verschillende relaties
• verdriet midden in het leven
• behoefte te passen in groep van leeftijd
• lijden onder bescherming van volwassenen
• verlies van ouder is vaak dubbel verlies

29
Tieners en adolescenten

• Noch kinderen, noch volwassenen.
• Neiging om zich stoer op te stellen.
• Verdriet babyachtig.
• Willen bij de groep van leeftijdsgenoten horen.
• Spanningsveld tussen afstand en afhankelijkheid.
• Weerstand om beroep te doen op volwassenen.

30
Verdriet uit zich in

• Zich niet kunnen concentreren
• Niets kunnen onthouden
• Dalende schoolresultaten
• Irritatie, boosheid, agressie, moeilijk gedrag
• Uitgesteld verdriet
• Maar ook uitbundigheid, en zoveel meer

31
Adequate reactie op verdriet van kinderen

• erkennen dat verdriet bestaat
• gevoelens ernstig nemen en accepteren
• troosten is niet zeggen dat ze zich zo niet mogen
  voelen
• Niet verwachten dat verdriet in tranen naar
  buiten komt

32
Echtscheiding is ook verlies

• 1/3 van de gezinnen
• en dus van de kinderen
• maken het mee.

33
Scheiding ergst voor kinderen een mythe

• 1. opgroeien in een harmonieus gezin
• 2. een harmonieuze echtscheiding
• 3. een vechtscheiding
• 4. ganse jeugd in een conflictueus gezin

34
Echtscheiding

• Tijdig informeren
• Uitleggen waarom
• Informeren wat er zal veranderen
• Verschil tussen echtelijke liefde en ouderliefde
• Toelating boos en verdrietig te zijn
• Positief beeld van beide ouders bewaren

35
Wat moet ik zeggen?
36
Wat hebben zij vanuit hun verdriet te zeggen?
37
Wat schrijven?

• Moeder van lerares sterft.
• Jongeren leren iets te schrijven.

38
Er bestaan geen recepten over hoe mensen moeten
omgaan met verdriet

• wel sleutels
• die deuren openen

39
Sleutels die deuren openen

• Luisteren
• Informatie
• Warmte en genegenheid
• Herinneringen bewaren

40
De tijd geneest geen wonden

• Wel de uiting van het verdriet
• in een periode van de tijd
• en de ervaren ondersteuning.

41
Het graan groeit terwijl de boer slaapt

• Mijn leraar Latijn nam me af en toe
• eens 10 minuten apart in de bibliotheek
• om naar me te luisteren.

42

• Een wiskundeleraar die bij het begin van de les
• kan zeggen
• Ik heb gisteren mijn oude moeder begraven,
• heeft misschien meer mee gegeven
• dan in een uur wiskunde.

43
Kinderen voorbereiden op verlies

• Onderwerp ter sprake brengen.
• Helpen bezoek te brengen aan zieke.
• Deelname aan uitvaart.
• Sterven van lievelingsdier.

44

• Het vertrouwen meegeven
• dat tranen worden gedroogd,
• niet voor altijd, maar altijd weer.

45
Leren over verlies

• is leren over liefde en geluk
• Is leren over verbondenheid en solidariteit
• is werken aan een wereld voor morgen waar meer
  plaats is voor verbondenheid tussen mensen en
  wereldvrede dan in de wereld van vandaag.