Dia 1

1
HEILIGE KOE VOOR DE KARNI MATA TEMPEL IN DESHNOK
BIJ BIKANER, RAJASTHAN, INDIA februari 1991
2
HEILIGE KOEIEN
en
ZONDEBOKKEN
WOUT ULTEE
OLAV AARTS RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN 28 MEI
2010 LEIDEN
DAG VAN DE GODSDIENSTSOCIOLOGIE
William Webb, Mozes zendt de zondebok de woestijn
in op Grote Verzoendag
3
DE ARMOEDE VAN DE GODSDIENST-SOCIOLOGIE
HEILIGE KOEIEN EN ZONDEBOKKEN
PROUDHON, PHILOSOPHIE DE LA MISÈRE, 1846 MARX,
DAS ELEND DER PHILOSOPHIE, 1847 POPPER, THE
POVERTY OF HISTORICISM, 1957 ALBERT, DAS ELEND
DER THEOLOGIE, 1979
4
(No Transcript)
5
DAVIE ALS NIEUW VOORZITTER VAN DE RESEARCH
COMMITTEE OVER GODSDIENST OP HET WERELDCONGRES
VAN DE INTERNATIONAL SOCIOLOGICAL ASSOCIATION IN
DURBAN IN 2006 ALS STUDENT VERKONDIGDEN MIJN
DOCENTEN DE MODERNISERINGSTHEORIE, DIE LEGE
KERKEN VOORSPELT. EN VAN DIE DOCENTEN BEHOORDE IK
ALS GOED SOCIOLOOG ONGODSDIENSTIG TE ZIJN. DAVIE
VOND LATER DAT DE MODERNISERINGSTHEORIE NIET
KLOPT EN SECULARISERING EEN UITZONDERING
IS. DAVIES STELLING IN DURBAN
IN DE HEDENDAAGSE WERELD BESTAAN
MULTIPELE MODERNITEITEN.
6
IN DE ZAAL TE DURBAN LUISTERDE ULTEE UIT
NEDERLAND NAAR DAVIE. IN 1968 VOLGDE ULTEE
SOCIOLOGIE BIJ KRUIJT. OP COLLEGE ZEI KRUIJT TOEN
TROTS DAT HIJ UIT EEN ONKERKELIJK ARBEIDERSGEZIN
STAMDE, BANNING HEM ALS VOLWASSENE DOOPTE, EN
BEHOORDE TOT DE CHRISTENEN BINNEN DE PARTIJ VAN
DE ARBEID. WERD ULTEE DOOR KRUIJTS TOEDOEN
CHRISTEN-SOCIALIST?!
7
ULTEE VROEG DAVIE IN DURBAN ENIGE VORMEN VAN
MODERNITEIT TE OMSCHRIJVEN. DAVIE ONDERZOEKERS
MOETEN ZELF TYPEN MAKEN. ULTEE DE STELLING DAT
DE WERELD UIT MULTIPELE MODERNITEITEN BESTAAT,
ZEGT TE WEINIG. HET KUNNEN ER DRIE ZIJN OF TIEN.
EN DE ENE SOCIOLOOG DOELT OP DEZE DRIE
MODERNITEITEN EN DE ANDERE OP DIE DRIE. HOEVEEL
GESCHUTTER IS ER IN DE GODSDIENSTSOCIOLOGIE MET
DE INHOUD VAN UITSPRAKEN?
8
DAVIES STELLING ZEGT NIETS BEPAALDS. MAAR ALS
DAVIES STELLING IETS ZOU ZEGGEN, ZEGT DIE
STELLING DAN ALTIJD WAT NIEUWS? IN 1957 BESCHREEF
KRUIJT DE VEELVORMIGHEID VAN DE NEDERLANDSE
VERZUILDHEID ORGANISATORISCH (SCHOLEN,
VAKBONDEN, POLITIEK) EN DAGELIJKSE OMGANG
(CONNUBIUM, CONVIVIUM, COMMERCIUM).
9
(No Transcript)
10
HYPOTHESEN BEHOREN FALSIFIEERBAAR TE
ZIJN. WAAROM? ONFALSIFIEERBARE UITSPRAKEN ZIJN
INHOUDSLOOS. EN OMDAT WETENSCHAP VOORUIT
GAAT HOE INHOUDSRIJKER EEN UITSPRAAK, DES TE
BETER.
11
WANNEER DE PERSOON DIE EEN HYPOTHESE TOETST, DIE
HYPOTHESE NA FALSIFIËRENDE ONDERZOEKSBEVINDINGEN
OVEREIND HOUDT DOOR MET DE INHOUD VAN DIE
HYPOTHESE TE KNOEIEN, DAN WORDT DIE HYPOTHESE EEN
HEILIGE KOE.
12
WANNEER IEMANDS HYPOTHESEN DOOR EEN ANDER WORDEN
VERWORPEN, EN DEZE ANDERE DAT DOET DOOR TE
KNOEIEN MET DE INHOUD VAN DIE HYPOTHESEN VAN DAT
IEMAND, DAN WORDEN DIE HYPOTHESEN ZONDEBOKKEN.
13
(No Transcript)
14
HET IJKPUNT VOOR DE INHOUD VAN UITSPRAKEN DE
HOOFDVRAAG VAN DE GODSDIENSTWETENSCHAP
DAVID HUME, A TREATISE OF HUMAN NATURE 1739
DAVID HUME, THE NATURAL HISTORY OF RELIGION,
1757 DE VRAAG NAAR DE OORSPRONG VAN DE RELIGIE
IN DE MENSELIJKE NATUUR STAAT BLOOT AAN MEERDERE
MOEILIJKHEDEN. HET GELOOF IN EEN ONZICHTBARE,
INTELLIGENTE MACHT IS ALGEMEEN VERSPREID ONDER
HET MENSELIJKE RAS, OP ALLE PLAATSEN EN IN ALLE
TIJDEN. TOCH IS HET NOOIT ZO UNIVERSEEL DAT EEN
UITZONDERING ONBESTAANDE ZOU ZIJN, EVENMIN IS
HET IN GEEN ENKEL OPZICHT EENVORMIG IN DE
IDEEËN DIE HET HEEFT VOORTGEBRACHT.
15
DE HOOFDVRAAG VAN DE GODSDIENSTWETENSCHAP
HUME VERVOLGD, MEERVORMIGHEID OMSCHREVEN
HET ENIGE PUNT IN DE THEOLOGIE DAT UNIVERSELE
INSTEMMING VAN DE GEHELE MENSHEID GENIET IS DAT
ER EEN ONZICHTBARE, INTELLIGENTE MACHT IN DE
WERELD IS. MAAR OF DEZE MACHT HOOGVERHEVEN DAN
WEL ONDERGESCHIKT IS TOT ÉÉN WEZEN BEPERKT DAN
WEL OVER VERSCHILLENDE WEZENS VERDEELD EN WELKE
ATTRIBUTEN, KWALITEITEN, RELATIES OF
HANDELINGSPRINCIPES AAN DEZE WEZENS MOETEN WORDEN
TOEGESCHREVEN OVER AL DIE PUNTEN BESTAAN DE
GROOTSTE VERSCHILLEN TUSSEN DE SUCCESRIJKE
LEERSTELSELS VAN DE THEOLOGIE.
16
HUMES VRAAG WAAROM VERSCHILLEN VOORSTELLINGEN
OVER ONZICHTBARE INTELLIGENTE MACHTEN NAAR PLAATS
EN TIJD?
17
(No Transcript)
18
DURKHEIM ONDERKENDE DAT DE VRAAG OVER MENSELIJKE
NATUUR EN GODSDIENST EEN VERKEERDE
VERONDERSTELLING BEVAT. DE OORSPRONG VAN DE
RELIGIE MOET NIET WORDEN GEZOCHT IN DE MENSELIJKE
NATUUR, DE OORSPRONG VAN DE RELIGIE IS DE
MENSELIJKE SAMENLEVING.
19
DE KLASSIEKE GODSDIENSTSOCIOLOGIE SOCIOLOGIE
GAAT OVER SAMENLEVINGEN. WELKE IS DE EERSTE VRAAG
OVER GODSDIENST EN SAMENLEVING? BIJ DURKHEIM
WAS DAT WAAROM HEEFT ELKE SAMENLEVING EEN
GODSDIENST? DAT IS ECHTER NIET DE VRAAG DIE VOLGT
OP HUMES BEVINDINGEN.
20
DE HEDENDAAGSE EVOLUTIONAIRE (GODSDIENST)SOCIOLOGI
E DE VRAAG DIE VOLGT OP HUMES BEVINDINGEN EN
DIE STROOKT MET DE LATERE BEVINDINGEN OVER
NIET-WESTERSE SAMENLEVINGEN HOE KAN DE
VERSCHEIDENHEID AAN GODSDIENSTEN (MET INBEGRIP
VAN ONGODSDIENSTIGHEID) NAAR TIJD EN PLAATS
WORDEN VERKLAARD?
21
DURKHEIMS VRAAG BERUST OVERIGENS OOK OP EEN
VERKEERDE VERONDERSTELLING HET IS GEWOON NIET
WAAR DAT ELKE SAMENLEVING EEN GODSDIENST
HEEFT. DURKHEIM TROK AAN DE DEFINITIE VAN
GODSDIENST, WAT VERGEMAKKELIJKT WORDT DOOR HET
ONTBREKEN VAN EEN TERM IN HET ENGELS EN FRANS
VOOR GODSDIENST.
22
IN FRANKRIJK ROND 1900, EEN INDUSTRIËLE
SAMENLEVING, BOETTE HET CHRISTENDOM AAN BELANG
IN. DAARVOOR IN DE PLAATS KWAM ECHTER DE
HEILIGHEID VAN HET INDIVIDU. OMDAT DURKHEIM
ZIJN DEFINITIE VAN GODSDIENST OPHING AAN DE TERM
HEILIGHEID, WAREN INDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN DUS
TOCH GODSDIENSTIG. ZO WERD EEN FALSIFIËRING
VERDUISTERD. EN ZO KREEG DE GODSDIENSTSOCIOLOGIE
EEN VERKEERDE HOOFDVRAAG.
23
OP DEZELFDE MANIER KWAM DURKHEIM ERTOE HET
BOEDDHISME EN CONFUCIANISME TOCH ALS GODSDIENSTEN
TE BESTEMPELEN EN FALSIFIËRINGEN VOOR
AKKERBOUWSAMENLEVINGEN WEG TE PRATEN. VOOR
DURKHEIM WAS DE STELLING DAT ELKE SAMENLEVING
EEN GODSDIENST HEEFT EEN HEILIGE KOE.
24
(No Transcript)
25
MARTIN IN ON SECULARIZATION, 2005, p. 19 ER
BESTAAT EEN TREND NAAR SECULARISERING DIE
UITSPRAAK ZOU VOLGENS MARTIN ONVOORWAARDELIJK
ZIJN. ULTEE WORDT BEDOELD SOMS OF WORDT
BEDOELD OVERAL EN ALTIJD? ALS SOMS, DAN
ONFALSIFIEERBAAR, ALS OVERAL EN ALTIJD, DAN
INFORMATIEF
MAAR TE WEINIG INHOUD ER WORDEN GEEN OORZAKEN
GENOEMD.
26
LEERBOEKEN MAKEN DUIDELIJK DAT DE
SECULARISERINGSTHESE NIET ONVOORWAARDELIJK
IS ALS ZICH IN EEN LAND EEN DEMOCRATISCHE EN
EEN INDUSTRIËLE REVOLUTIE VOORDOET, DAN TREEDT
SECULARISERING OP.
NISBET, THE SOCIOLOGICAL TRADITION, 1966
27
DEZE MODERNISERINGSHYPOTHESE IMPLICEERT DAT ALS
EEN DEMOCRATISCHE REVOLUTIE MISLUKT (ZOALS DE
FRANSE REVOLUTIE), ER GEEN SECULARISERING
OPTREEDT. EN ZE IMPLICEERT DAT ALS IN EEN LAND DE
INDUSTRIALISERING STOKT, EEN TREND NAAR
SECULARISERING NIET DOORZET. ALGEMENE
BOODSCHAP ALS EEN TREND KAN WORDEN VERKLAARD,
ZIJN OMSTANDIGHEDEN OMSCHREVEN WAARONDER ZE NIET
OPTREEDT.
28
IN NEDERLAND DAALT VANAF ZEG 1960
KERKLIDMAATSCHAP EN KERKGANG (CIJFERS UIT LECHNER
1996)
BEVESTIGT DEZE BEVINDING DE SECULARISERINGSTHESE?
JA. STROOKT DEZE BEVINDING MET DE
MODERNISERINGSHYPOTHESE? JA, WANT NEDERLAND
INDUSTRIALISEERDE TOEN SNEL EN DE DEMOCRATIE KWAM
VERSTERKT UIT DE TWEEDE WERELDOORLOG.
29
(No Transcript)
30
SECULARISERING AANVANKELIJK AFGEMETEN AAN
KERKLIDMAATSCHAP EN KERKGANG. HET AANTAL CONCRETE
VERSCHIJNINGSVORMEN VAN SECULARISERING IN
BEGINSEL ONBEPERKT. EEN ANDERE CONCRETE
VERSCHIJNINGSVORM IS, KRUIJT VOLGEND, KERKELIJK
GEMENGD HUWEN. IN NEDERLAND WAS VANAF 1914
KERKELIJK GEMENGD HUWEN STABIEL, HET NAM VAN
1955 TOT 1986 TOE. IN DUITSLAND STEEG KERKELIJK
GEMENGD HUWEN VAN 1901 TOT 1986.
HENDRICKX, SCHREUDER ULTEE, KÖLNER ZEITSCHRIFT
FÜR SOCIOLOGIE UND SOZIALPSYCHOLOGIE 1994
31
GREELEY, THE DENOMINATIONAL SOCIETY, 1972
CIJFERS VOOR JONGEREN EN OUDEREN IN DE VERENIGDE
STATEN IN 1965 OVER KERKGANG EN GELOOF IN GOD
SPREKEN TEGEN DE SUCULARISERINGSTHESE. CIJFERS
VOOR DE VERENIGDE STATEN IN 1952 EN 1965 OVER
KERKGANG EN GELOOF IN GOD DOEN DAT OOK. DAT
SECULARISERING EEN MYTHE IS, BLIJKT VOLGENS
GREELEY HET MEEST UIT ZIJN CIJFERS VOOR KERKELIJK
GEMENGD HUWEN.
32
GREELEY, RELIGIOUS CHANGE IN AMERICA, 1989
EEN HOOFDSTUK OVER KERKELIJK GEMENGD HUWEN
ONTBREEKT. ANDEREN HADDEN ECHTER GEVONDEN DAT
TUSSEN 1960 EN 1975 ER MEER TUSSEN GODSDIENSTIGE
GROEPEN WERD GEHUWD.
JOHNSON, RELIGIOUS ASSORTATIVE MARRIAGE IN THE
UNITED STATES, 1980
GREELEY WIL NIET HEBBEN DAT ER IETS STEEKT IN DE
SECULARISERINGTHESE, HET IS ZIJN ZONDEBOK.
ULTEE ZIJN DE VERENIGDE STATEN UITZONDERLIJK
OMDAT HET GEEN VERZORGINGSSTAAT IS?
33
(No Transcript)
34
DAVIE, RELIGION IN BRITAIN SINCE 1945 BELIEVING
WITHOUT BELONGING, 1994
DAVIE, EUROPE THE EXCEPTIONAL
CASE, 2002
HET OUDE ONDERZOEK NAAR DE SECULARISERINGSHYPOTHES
E MET GEGEVENS OVER KERKLIDMAATSCHAP EN
KERKBEZOEK WORDT OPGEDOEKT. DE STELLING WORDT
DAT ER MEER GELOOF DAN DEELNAME IS, TERWIJL
GELOOF IN DE TIJD GELIJK EN HOOG BLIJFT.
35
DE STELLING DAT ER GELOOF IS ZONDER BEHOREN, GAAT
ECHTER IN TEGEN DURKHEIMS HYPOTHESE DAT GELOOF IN
SAMENKOMEN WORDEN GEBOREN. DAT ZEI DAVIE ER NIET
BIJ. FELLING, PETERS SCHREUDER HADDEN OVERIGENS
IN 1991 VOOR NEDERLAND LATEN ZIEN DAT TUSSEN 1966
EN 1985 GELOOF MINDER BELANGRIJK WAS GEWORDEN IN
HET LEVEN VAN DE MENSEN. VERDER LIETEN DAVIES
CIJFERS UIT DE EUROPEAN VALUES SURVEYS ZIEN DAT
IN LANDEN WAAR KERKGANG LAGER WAS, GELOOF ZWAKKER
WAS. DAT ZAG DAVIE ZELF NIET.
36
DE CORRELATIE VAN WEKELIJKSE KERKGANG MET GELOOF
IN DE HEL BEDRAAGT VOOR LANDEN 0,835

(en 0,256 voor individuen).
37
(No Transcript)
38
VOOR DAVIE IS DE MODERNISERINGSHYPOTHESE DE
ZONDEBOK. HAAR HEILIGE KOE IS DE HYPOTHESE DAT DE
MENS VAN NATURE EEN ZINGEVEND EN GODSDIENSTIG
WEZEN IS. MET DE HYPOTHESE DAT DE MENS EEN
ZINGEVEND WEZEN IS, VOORSPELDE BERGER ECHTER EEN
TREND NAAR SECULARISERING.
BERGER LUCKMANN, THE SOCIAL CONSTRUCTION OF
REALITY, 1966 BERGER, THE SACRED CANOPY,
1969 BERGER, A RUMOR OF ANGERS, 1970
39
BERGERS ANTWOORD OP DE VRAAG WAAROM ELKE
SAMENLEVING EEN GODSDIENST HEEFT DE MENS IS EEN
ZINGEVEND WEZEN. DE UITSPRAAK DAT EEN MENS AAN
HET LEVEN EN DE WERELD ÉÉN OF ANDERE ZIN TOEKENT,
ZEGT TE WEINIG OMDAT DE STAPPEN VAN ZINGEVING
DOOR EEN AFZONDERLIJKE PERSOON NAAR DE DOOR DE
LEDEN VAN ÉÉN SAMENLEVING GEDEELDE GODSDIENST
UITBLIJVEN.
40
DE SOCIALE-CONSTRUCTIE-VERKLARING VOLGENS BERGER
LUCKMANN WORDEN BETEKENISSEN GEDEELD OMDAT
MENSEN ZE VAN ANDEREN OVERNEMEN. DIE HYPOTHESE
VERKLAART NIETS OMDAT ZE EROP NEER KOMT DAT A VAN
B OVERNEEMT EN B VAN A. DE CIRKEL VERDWIJNT ALS
JONGEREN BETEKENISSEN VAN OUDEREN OVERNEMEN. MAAR
DAN KAN BIJVOORBEELD DE HISTORISCHE OVERGANG VAN
ROOMS-KATHOLICISME NAAR PROTESTANTISME NIET
WORDEN VERKLAARD.
41
BERGER HEEFT WEL EEN VERKLARING VOOR
ONGODSDIENSTIGHEID ALS MENSEN IN AANRAKING KOMEN
MET UITEENLOPENDE GODSDIENSTEN, VALLEN DE SOCIALE
BEWIJZEN VOOR HUN AANVANKELIJKE GODSDIENST WEG,
LEIDEND TOT ONGODSDIENSTIGHEID.
DE EENS-AFGESLOTEN-GEMEENSCHAPPEN-VERKLARING
42
DIT ANTWOORD ZEGT NIET GENOEG WAARDOOR ONTMOETEN
MENSEN VAN UITEENLOPENDE GODSDIENST ELKAAR? HET
ANTWOORD KOMT NEER OP EEN TERUGKEER NAAR DE
MODERNISERINGSTHEORIE DOOR INDUSTRIALISERING
(TREK UIT ALLE WINDHOEKEN NAAR DE GROTE STAD)
EN DEMOCRATISERING (ACTIEF EN PASSIEF
KIESRECHT NIET VOORBEHOUDEN AAN MENSEN MET EEN
BEPAALDE GODSDIENST), KOMEN MENSEN STERKER IN
AANRAKING MET ANDERE GODSDIENSTEN DAN IN
AKKERBOUWSAMENLEVINGEN.
43
(No Transcript)
44
DE VRIJE-MARKT-THEORIE STARK VRIJE MARKTEN
VERHOGEN GODSDIENSTIGHEID STARKS TOETSING BERUST
OP EEN CIRKEL STARKS HERFINDAHL-INDEX GAAT UIT
VAN PERCENTAGES MET UITEENLOPENDE GODSDIENST. DIE
PERCENTAGES MOETEN WORDEN VERKLAARD! AANBOD
BESTAAT UIT AANTAL KERKEN IN IEMANDS WOONPLAATS.
45
LECHNER, JOURNAL FOR THE SCIENTIFIC STUDY OF
RELIGION, 1996 NA DE TWEEDE WERELDOORLOG
VERZWAKTEN DE DOOR DE NEDERLANDSE STAAT GESTEUNDE
GODSDIENSTIGE MONOPOLIES EN NAM DE SECULARISERING
TOE LECHNER TOONDE SECULARISERING ONDERMEER AAN
MET GEGEVENS, DIE VAN 1970 TOT 1991 LOPEN
46
LECHNER KREEG METEEN OP DE KOP VAN STARK, ONDER
VERWIJZING NAAR GEGEVENS VOOR 1981 EN 1990.

DEZE DATA ONTKRACHTEN LECHNERS LANGERE TIJDREEKS
NIET
LECHNER STARK IMMUNISEERT ZIJN THEORIE DOOR MET
EEN NIEUWE THEORIE TE KOMEN, NIET OVER
MEDEDINGING MAAR OVER STRIJD. VOOR STARK WAS DE
VRIJE-MARKT-THEORIE EEN HEILIGE KOE EN DE
MODERNISERINGSTHEORIE EEN ZONDEBOK.
47
(No Transcript)
48
CONVENTIONALISTISCHE STRATEGIEËN AD HOC
HYPOTHESES, DEFINITIES VERANDEREN, VERKEERDE
WAARNEMINGSINSTRUMENTEN, TIJDELIJKE
MOEILIJKHEDEN KARL POPPER, LOGIK DER FORSCHUNG,
1935, Abschnitt 20 HOLLE FRASEN UITSPRAKEN DIE
NIETS, NIETS NIEUWS OF NIETS BEPAALDS
ZEGGEN ERNST TOPITSCH, ÜBER LEERFORMELN,
FESTSCHRIFT FÜR VIKTOR KRAFT, 1960 DICTATORIALE
STRATEGIEËN JERZY GIEDYMIN, A GENERALIZATION OF
THE REFUTABILITY POSTULATE, STUDIA LOGICA,
10(1960)97-108 IMMUNISERINGEN HANS ALBERT,
TRAKTAT ÜBER KRITISCHE VERNUNFT, 1968
49
IN EEN VAK MET BETREKKELIJK VEEL HEILIGE KOEIEN
EN ZONDEBOKKEN HEERST MEER ARMOEDE. DE ARMOEDE
IN DE THEOLOGIE IS GROTER DAN DE ARMOEDE IN DE
GODSDIENSTSOCIOLOGIE. DE ARMOEDE IN DE
GODSDIENSTSOCIOLOGIE IS GROTER DAN DE ARMOEDE IN
DE STRATIFICATIESOCIOLOGIE. DE ARMOEDE IN DE
SOCIOLOGIE IS GROTER DAN DE ARMOEDE IN DE
NATUURWETENSCHAPPEN.
50
IN DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK DOET ÉÉN PERSOON SOMS
ONFEILBARE UITSPRAKEN.
IN EEN WETENSCHAP BEHOREN UITSPRAKEN
FALSIFIEERBAAR TE ZIJN EN ZO INFORMATIEF DAT ZE
HAAR HOOFDVRAGEN BEANTWOORDEN.