Nasz kochany Uklad Sloneczny

1
Nasz kochany Uklad Sloneczny

• Prezentacja multimedialna w wykonaniu Katarzyny
  Witkowskiej
• Kl.If,nr29

2
Uklad Sloneczny jako calosc

• Zamieszkujemy jedna z wielu planet Ukladu
  Slonecznego. Wokól naszej najblizszej gwiazdy
  Slonca krazy kilka planet. Wiekszosc z nich (z
  wyjatkiem Merkurego i Wenus) ma swe ksiezyce,
  czyli tzw.satelity naturalne. Dzieki rozwojowi
  astronautyki coraz wiecej planet jest tez (lub
  bylo) obieganych przez satelity sztuczne (np.
  Wenus przez sonde Magellan).

3

• Wszystkie ciala Ukladu centralnie polozone
  Slonce, obiegajace je plasko planety z
  ksiezycami, pierscieniami i (ewentualnie)
  sztucznymi satelitami, planetoidy bliskie i
  dalekie, meteoroidy, komety, gaz i pyl
  miedzyplanetarny powiazane sa ze soba silami
  grawitacji. Calosc kuliscie otacza oblok Oorta
  rezerwuar komet dlugookresowych. Grawitacyjnie
  dominuje w Ukladzie Slonce, którego masa jest
  okolo 1000 razy wieksza niz wszystkich
  pozostalych obiektów Ukladu.
• Modele powstawania Ukladu musza przede wszystkim
  wyjasnic jego podstawowe obserwacyjne
  prawidlowosci a mianowicie to, iz wszystkie
  planetarne orbity leza praktycznie w jednej
  plaszczyznie oraz obieg wszystkich planet wokól
  Slonca odbywa sie w tym samym kierunku co obrót
  Slonca.
•  

4
Uklad Sloneczny
5
Wyrózniamy planety typu

• Jowisz
• Jowisz, Saturn, Uran, Neptun
• Srednice od 48,6 tys. km (Neptun) do 142,8 tys.
  km (Jowisz)
• Zbudowane glównie z najlzejszych pierwiastków
  (wodoru i helu)
• srednie gestosci 1 - 2 g/cm3
• Zawieraja niewielkie jadro skaliste, dalej gruba
  warstwa cieklego wodoru otoczona atmosfera
  wodorowo-helowa (Jowisz i Saturn), lub otoczone
  przez gruba warstwe lodu wodnego, amoniaku i
  metanu (Uran i Neptun)

• Ziemia
• Merkury, Wenus, Ziemia , Mars
• Srednice od 4,9 tys. km (Merkury) do 12,8 tys. km
  (Ziemia)
• Zbudowane glównie z gestej i trudno topliwej
  materii skalnej (krzemiany i metale)
• srednie gestosci 4 - 5 g/cm3
• Zawieraja jadro zelazo niklowe otoczone grubym
  skalistym plaszczem.

6
Male ciala
Srednie ciala
Ziemia i Ksiezyc
Ziemia
Wielkie planety
Jowisz
Uklad Sloneczny kiedys
Przyszlosc Wszechswiata
Inne
Odleglosci w Ukladzie Slonecznym
Pluton i Charon
Nowe ciala w US
Planetarne ksiezyce
7
Uklad sloneczny
Proporcje odleglosci w Ukladzie Slonecznym.
8
Srednie odleglosci planet od Slonca zawieraja sie
w granicach od okolo 0,4 j.a. (Merkury) do okolo
30 j.a. (Neptun)
j.a. (jednostka astronomiczna) - srednia
odleglosc Ziemi od Slonca (ok.150 mln km)
9
Ziemia i Ksiezyc
10
Ksiezyc

• Najblizszym kosmicznym sasiadem Ziemi jest
  Ksiezyc. Choc bardzo dobrze widoczny na niebie
  nie swieci jednak swiatlem wlasnym, ale odbitym.
  Ksiezycowa powierzchnia stanowi rodzaj lustra dla
  swiata slonecznego. Dominuja pokryte licznymi
  kraterami obszary jasne, dobrze odbijajace
  swiatlo, tzn. o duzym (0,15) albedo ksiezycowe
  lady. Ciemne, gladkie tereny, tzw. ksiezycowe
  morza wystepuja na mniej niz 1/5 powierzchni.

11
Nowo odkryte ciala w Ukladzie Slonecznym
Znamy juz okolo 800 cial znajdujacych sie na
bliskich peryferiach Ukladu Slonecznego, których
srednica przekracza 100 kilometrów.
Ilosc znanych planetoid siega setek tysiecy i
wciaz rosnie.
Planetoidy o srednicy okolo 1000 km i orbicie
zblizonej do Plutona (ponad 40 j.a.) - plutina
Najwieksze cialo - to odkryta w koncu 2003 roku
Sedna.

• srednica okolo 1500 km
• bardzo wydluzona orbita od 90 j.a. do 900 j.a.

12
Ksiezycowe morza
Obszary Ksiezyca zalane lawa, która wyrzucana byla gwaltownie na powierzchnie 39003000 mln lat temu to ciemniejsze od otoczenia tzw. ksiezycowe morza. Znajduja sie glównie na widocznej stronie Ksiezyca, gdzie skorupa naszego satelity jest ciensza. W najmlodszych basenach wypelnionych lawa utworzyly sie morza koliste, a w nich czesto znajduja sie maskony. Morza nieregularne sa plytkie i wypelniaja baseny starsze, gorzej zachowane. Skaly mórz sa bazaltami.
13
Zacmienie Slonca
Zacmienie Slonca to efekt zasloniecia przez Ksiezyc czesci lub calej tarczy Slonca. Ostatnie pelne zacmienie Slonca (zacmienie calkowite Slonca) w Europie mialo miejsce 11 VIII 1999 i bylo obserwowalne w waskim pasie rozciagajacym sie przez poludniowa i srodkowa Rumunie, Wegry, Austrie, poludniowe Niemcy, pólnocne wybrzeza Francji po poludniowo-zachodni kraniec Wielkiej Brytanii. Podczas tego zacmienia w Polsce tarcza Ksiezyca przeslaniala 7994 srednicy tarczy Slonca. Ostatnie pelne zacmienie Slonca w Polsce mialo miejsce 30 VI 1954 i dalo sie zaobserwowac jedynie w pólnocno-wschodnim krancu Polski.
ANIMACJA
14
Planety ziemiopodobne
15

• Cztery najblizsze Slonca planety Merkury, Wenus,
  Ziemia i Mars to planety ziemiopodobne. Maja duzy
  sredni ciezar wlasciwy (od prawie 4 do ponad 5
  g/cm3), rozmiary porównywalne z Ziemia oraz
  twarda powierzchnie, tzw. skorupe. Stosunkowo
  wolny obrót tych planet wokól wlasnych osi nie
  spowodowal znaczacych splaszczen ich globów, tzn.
  wszystkie sa prawie kuliste (drobne odstepstwa
  Ziemi od tego ksztaltu opisuje geoida).
• Rozlegla magnetosfera otacza jedynie Ziemie
  pozostale planety z tej grupy maja jedynie
  sladowe pole magnetyczne. Wokól Ziemi krazy jeden
  duzy, a wokól Marsa dwa male ksiezyce. Wszystkie
  planety ziemiopodobne byly znane juz w czasach
  starozytnych.

16
Planety jowiszowe
17

• Planety jowiszowe Jowisz, Saturn, Uran i Neptun
  sa znacznie wieksze od Ziemi, maja wszystkie maly
  sredni ciezar wlasciwy (od 0,7 do 1,64 g/cm3)
  oraz powierzchnie pokryte warstwami chmur. Te
  ostatnie ukladaja sie w struktury równoleznikowe
  jasniejsze, wznoszace sie ku górze tzw. strefy i
  ciemniejsze, opadajace obloki, tzw. pasy. Wynika
  to z szybkiego obrotu tych planet oraz z
  intensywnych, przenoszonych az ku powierzchni,
  ruchów konwekcyjnych. Te ostatnie sa rezultatem
  znaczacego grzania zachodzacego we wnetrzach
  jowiszowych planet wszystkie emituja wiecej
  energii niz otrzymuja od Slonca (Jowisz 1,67
  razy wiecej, Saturn 1,79, Uran 1,4, a Neptun
  2,7).

18

• Jowiszowe pasy i strefy sa bardzo wyrazne,
  pomaranczowo-kremowe, saturnowe sa wyraznie
  bledsze, delikatniejsze, na Uranie ich obecnosc
  daje sie zauwazyc dopiero po przetworzeniu
  komputerowym i wzmocnieniu róznic kolorów, a na
  blekitnym Neptunie widac biale luki smug obloków.

19
Wszystkie planety jowiszowe maja silne pola magnetyczne i rozbudowane magnetosfery. Wokól wszystkich tez zauwazono uklady otaczajacych je pierscieni (chociaz tylko pierscienie Saturna daje sie z Ziemi latwo zauwazyc) oraz wiele ksiezyców. Jowisz i Saturn znane byly juz w czasach starozytnych. Uran odkryl dzieki przypadkowi w 1781 F.W. Herschel, Neptuna w 1846 J.G.Galle (na podstawie obliczen francuskiego astronoma U.J.J. Le Verriera).
20
Pluton-zamarzniete pustkowie

• Pluton i Charon sa zbyt daleko, by dalo sie na
  ich tarczach zauwazyc, nawet przez najwieksze
  teleskopy szczególy. Oto prawdopodobny wyglad
  Charona z powierzchni Plutona.

• Na Plutonie jest niebywale mrozno - zima
  temperatura powierzchniowa osiaga -230C. Przy
  najwiekszym zblizeniu do Slonca, kiedy i tak jest
  30 razy dalej od niego niz Ziemia, temperatura
  osiaga -200C. Z Plutona Slonce byloby widoczne
  jak jasna gwiazda, ale daloby sie zauwazyc takze
  jego tarcze, nie bylby to tylko swiecacy punkt.
  Pluton ma bardzo cieniutka atmosfere, która
  prawdopodobnie zima opada wymrozona na grunt.
  Skaliste jadro pokrywa gruba warstwa lodu z wody
  i metanu. Pluton jest inny niz planety
  ziemiopodobne, które maja wieksza od niego
  gestosc, jako ze ich jadra zawieraja zelazo i
  nikiel. Jest tez zupelnie inny niz gazowe
  planety-olbrzymy, takie jak jego sasiad Neptun.
  Czym wiec jest?

21
Srodek ciezkosci

• Kazdy uklad grawitacyjny ma swój srodek
  ciezkosci. W przypadku ukladu Ziemi i Ksiezyca,
  srodek znajduje sie okolo 4000 km od wnetrza
  planety, czyli pod powierzchnia. W przypadku
  Ukladu Slonecznego, srodek znajduje sie srednio
  300 tysiecy km od powierzchni gwiazdy i ciagle
  sie zmienia wraz ze zmiana ukladu planet. W
  przypadku Plutona, srodek ciezkosci takze
  znajduje sie poza powierzchnia planety. Okres
  obrotu planety wynosi 6,39 dni ziemskich, tyle co
  okres obiegu Charona.

22
Struktura

• Powierzchnia Plutona i Charona zbudowana jest z
  zamarznietego metanu, który paruje, gdy planeta
  zblizy sie do Slonca, tworzac atmosfere. Potem z
  powrotem zamarza, zapelniajac kratery po
  meteorytach. Lód metanowy ma bardzo durzy
  wspólczynnik refleksyjny. W "zimie" potrafi on
  tak rozswietlic planete, ze w 1976 roku uwazano,
  ze Pluton jest wiekszy od Ziemi. Pod skorupa
  znajduje sie prawdopodobnie zamarznieta woda i
  metan. Duze jadro zbudowane jest z mieszaniny
  skal, lodu i krzemu. Podczas, gdy powierzchnia
  Plutona sklada sie jasnego metanowego lodu,
  powierzchnia Charona jest z ciemnego lodu
  wodnego. Dawniej miala podobny sklad do
  plutonowej, ale pole grawitacyjne planety
  przyciagnelo czasteczki metanu.

23
Jak wyglada Plutonczyk?

• Plutonczyk, jesli oczywiscie istnieje, musi
  przylegac do gruntu, poniewaz przyciaganie na
  Plutonie jest bardzo slabe. Wyglada wiec jak
  slimak, wytwarzajacy kleista smuge, która sie
  przyczepia. Pokryty jest przyssawkami, zeby miec
  dodatkowe uchwyty. Brak cisnienia sprawia, ze
  jego cialo faluje jak slabo nadmuchany foliowy
  worek. Ma olbrzymi nos, zeby wchlonac ile sie da
  z prawie nie istniejacej atmosfery, jego nos jest
  w ciaglym ruchu z powodu niewyobrazalnego zimna
  panujacego na planecie.

24

• Naj, naj, naj... Pluton w Ukladzie Slonecznym to
  planeta
• najmniejsza
• najdalsza, wg oddalenia od Slonca
• najdluzej obiegajaca Slonce
• najbardziej zewnetrzna
• najwolniej poruszajaca sie
• najzimniejsza
• najczesciej kwestionowana przez astronomów jako
  planeta

• Ciekawostki

• Skad wziely sie nazwy planety-Pluton i
  satelity-Charon?Pluton to rzymski przydomek
  mitologicznego boga podziemia i zaswiatów -
  Hadesa. Natomiast Charon byl wedlug mitologii
  przewoznikiem, który przewozil dusze zmarlych
  przez rzeke Styks, bedaca granica zaswiatów.

25
Ziemia
26
Ile meteorów spada na Ziemie?

• Wedlug naukowców z Liga Iberoamericana de
  Astronomia (LIADA, Ameryka Poludniowa) na kazdy
  milion km kw. powierzchni Ziemi przypada 90
  spadków meteorytów w ciagu roku. W duzych
  krajach, takich jak Brazylia daje to 766 spadków
  meteorytów w ciagu roku i 76.600 meteorytów w
  ciagu ostatnich 100 lat (odnaleziono zaledwie
  53). Jezeli przeliczymy te dane na powierzchnie
  Polski, to otrzymamy 28 spadków meteorytów w
  ciagu roku oraz 2.800 w ciagu 100 lat. W
  ostatnich 100 latach odnaleziono zaledwie 6
  meteorytów. Odsetek meteorytów odnalezionych w
  stosunku do tych, które hipotetycznie spadly
  ksztaltuje sie w róznych krajach nastepujaco
  Australia 0,741 Francja 1,348, Niemcy 1,535,
  Wlochy 1,217, Japonia 1,470, Meksyk 0,533, USA
  1,441. Dla porównania - wskaznik ten dla naszego
  kraju wynosi 0,214.

27
Planetarne ksiezyce

• SATELITA lac., ksiezyc, cialo niebieskie
  obiegajace planete w Ukladzie Slonecznym jest
  obecnie znanych 61 satelitów naturalnych
  najwieksza liczbe satelitów maja Saturn 18
  (1995 doniesiono o odkryciu kolejnych 2), Jowisz
  16 i Uran 15 Neptun ma 8 satelitów, Mars
  2, a Ziemia i Pluton po 1 nie odkryto
  dotychczas satelity Merkurego i Wenus satelita
  Ziemi Ksiezyc nalezy do najwiekszych satelitów
  Ukladu Slonecznego wieksze od niego sa jedynie
  Tytan, Ganimedes, Callisto, Tryton i Io
  pierwsze, poza Ksiezycem, satelity zostaly
  odkryte 1610, niezaleznie, przez Galileusza i G.
  Mariusa byly to 4 najwieksze satelity Jowisza
  stad nazwa satelity (ksiezyce) galileuszowe
  w XVII w. odkryto ogólem 9 satelitów, w XVIII w.
  4, w XIX w. 8, pozostale w XX w.

28
Niektóre ksiezyce Jowisza
29
DaneSrednica 3 630 kmOdleglosc od Jowisza
421 600 km Io podlega tak silnemu przyciaganiu
Jowisza, ze wnetrze ksiezyca rozgrzewa sie i
topi, skorupa peka i obserwujemy czeste wybuchy
wulkanów. Wieksze, ciemniejsze otoczone sa
czerwona siarka, która sie z nich wydobyla.
Mniejsze wyrzucaja dwutlenek siarki, który
ochladza sie i opada jak snieg.
DaneSrednica 3138 kmOdleglosc od Jowisza 670
900 kmEurope pokrywa gladka warstwa lodu usiana
spekaniami jak skorupka ugotowanego jajka. Gruba
na 100 km powloka lodu sprawia, ze Europa jest
najgladszym ksiezycem Ukladu Slonecznego.
Szczeliny w lodzie maja do 40 km szerokosci i
ciagna sie tysiacami kilometrów.
30

• Dane
• Srednica 4800 kmOdleglosc od Jowisza 1 883 000
  km Kallisto jest najciemniejszym ksiezycem
  galileuszowym. Zamarznieta skorupa usiana jest
  kraterami. Do tej pory jeszcze widac na niej duzy
  slad po zderzeniu z ogromna planetoida przed 4
  miliardami lat.

• DaneSrednica 5262 kmOdleglosc od Jowisza 1
  070 000 km Ganimedes jest najwiekszym ksiezycem
  w Ukladzie Slonecznym - jest wiekszy niz planeta
  Merkury. Jego skalista, poznaczona kraterami
  powierzchnia pokryta jest lodem.

31
Jowisz

• Jowisz wiruje tak szybko, ze wybrzusza sie na
  równiku i splaszcza na biegunach. Szybki ruch
  wirowy i cieplo z wnetrza planety powoduja
  powstanie silnych wiatrów, dzielacych atmosfere
  na równoleznikowe pasy opadajacych lub
  wznoszacych sie gazów. Na tarczy Jowisza widac
  tez cyklon o srednicy dwukrotnie wiekszej od
  Ziemi, zwany Wielka Czerwona Plama. Cyklon ten w
  ciagu szesciu dni wykonuje pelny obrót w kierunku
  przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Ten huragan
  szaleje na Jowiszu, od co najmniej 300 lat. Na
  Jowiszu wystepuje wodór i hel, z których
  zbudowane sa gwiazdy. Grawitacja Jowisza jest
  jednak za slaba zeby zgniesc je wystarczajaco
  mocno, by w srodku cisnienia wystarczylo do
  zapoczatkowania reakcji termojadrowej. Jowisz
  jest wiec niedoszla gwiazda.

32
Planetoidy
Meteoryty
Komety
Pierscienie planet
33
Planetoidy

• Obecnie znamy okolo 8000 planetoid. Wiekszosc z
  nich krazy w tzw. glównym pasie planetoid
  pomiedzy orbitami Marsa i Jowisza. Najwieksza z
  nich jest Ceres (914 km srednicy), a 26 ma
  srednice wieksze niz 200 km. W pasie glównym jest
  prawdopodobnie okolo 1 mln planetoid o srednicy
  wynoszacej ponad 1 km. Poza glównym pasem jest
  kilka innych grup planetoid. Planetoidy
  trojanskie (nazwane imionami bohaterów Iliady)
  poruszaja sie w tzw. punktach Lagrange'a po
  orbicie Jowisza. Planetoidy nalezace do grup
  Atena, Apollo i Amor, zblizaja sie do orbity
  Ziemi. O skladzie chemicznym planetoid cennych
  informacji dostarczaja meteoryty, które sa czesto
  ich fragmentami. Najlepiej poznane planetoidy to
  Gaspra i Ida (i jej ksiezyc Daktyl), które
  zostaly sfotografowane przez sonde Galileo. Sa to
  planetoidy sredniej wielkosci o nieregularnym
  ksztalcie i rozmiarach kilkudziesieciu
  kilometrów. Takze planetoidy Toutatis, Castalia
  i Geographos, zbadano dokladniej w czasie ich
  zblizen do Ziemi. Sa to równiez ciala o
  nieregularnym ksztalcie, o rozmiarach okolo 1 km.
  O budowie planetoid mozna tez wnioskowac z badan
  malych ksiezyców. Prawdopodobnie ksiezyce Marsa i
  zewnetrzne ksiezyce wielkich planet to planetoidy
  przechwycone przez planety.

34

• Ciekawym cialem niebieskim jest Westa duza
  planetoida o srednicy ponad 500 km o kulistym
  ksztalcie. Obserwacje Westy oraz badania
  meteorytu, który najprawdopodobniej z niej
  pochodzi, swiadcza o zachodzeniu na niej
  zlozonych procesów geologicznych. Nalezy ja wiec
  prawdopodobnie zaliczyc do grupy srednich cial
  Ukladu Slonecznego.

Planetoida Westa, obraz planetoidy Westa uzyskany
za pomoca Kosmicznego Teleskopu Hubble'a.
Uzyskano zdolnosc rozdzielcza odpowiadajaca 10 km
na piksel (na dolnym obrazku). Na poludniowym
biegunie planetoidy widac krater uderzeniowy o
srednicy 13 km.
35

Ceres
36
Komety

• Komety obserwowane sa od prehistorycznych czasów.
  Ogladane na niebie zjawisko spowodowane jest
  zblizeniem sie do Slonca niewielkiego ciala,
  które nazywac bedziemy jadrem komety lub po
  prostu kometa. Obecnie znamy okolo 900 komet, z
  czego okolo 190 to komety periodycznie
  powracajace w poblize Slonca po uplywie czasu
  krótszym niz 200 lat (tzw. komety
  krótkookresowe). Wiele odkryc nowych komet
  zawdziecza sie astronomom-amatorom.

• Najlepiej poznana kometa jest kometa Halleya,
  pojawiajaca sie dosyc regularnie (z okresem od
  74,4 do 79,2 lat) w ciagu ostatnich 2000 lat.
  Podczas ostatniego zblizenia w 1986 roku zostala
  ona dokladniej zbadana dzieki kilku sondom
  kosmicznym. Komety, w czasie ich zblizenia do
  Slonca, mozna zaliczyc, pod wzgledem rozmiarów,
  do najwiekszych cial Ukladu Slonecznego. Dlugosc
  warkocza wielu komet przekraczala 10 mln km.
  Zblizenie jest jednak rzadkim i krótkim epizodem
  w zyciu komety. Pod wzgledem masy komety nie
  róznia sie od planetoid.

• Glówna róznica jest ich sklad chemiczny. Komety
  powstawaly znacznie dalej od Slonca, gdzie
  temperatura obloku gazowo-pylowego byla nizsza i
  dlatego w ich sklad weszlo wiecej latwo lotnych
  substancji. Sa to glównie zamarznieta woda
  (okolo 75) i zestalone gazy (tlenek i dwutlenek
  wegla, metan, amoniak).

37

• Przy zblizeniu komety do Slonca nastepuje
  gwaltowna sublimacja tych substancji. Z jej
  powierzchni tryskaja strumienie gazu unoszace
  takze duze ilosci pylu. Z gazów i pylu tworzy sie
  glowa (koma) i warkocz komety. Czesc gazów
  zostaje zjonizowana przez promieniowanie
  sloneczne. Cisnienie swiatla, wiatru slonecznego
  i pole magnetyczne powoduja czesto rozdzielenie
  pylu i plazmy, wskutek czego warkocz komety
  przybiera ksztalt wachlarza. Duza czesc materii
  warkocza i glowy jest dla komety bezpowrotnie
  stracona. W ciagu kilkuset zblizen do Slonca
  kometa moze utracic wiekszosc lotnych substancji
  i praktycznie bedzie nieodróznialna od planetoid.
  Za zródlo komet krótkookresowych uwaza sie tzw.
  pas Kuipera, rozciagajacy sie za orbita Neptuna w
  odleglosci 30100 jednostek astronomicznych.
  Odkryto w tym obszarze kilkadziesiat cial o
  rozmiarach planetoid. Szacuje sie jednak, ze
  calkowita liczba i masa krazacych tam cial jest
  kilkaset razy wieksza niz w pasie planetoid.
  Niektóre z nich kraza po stabilnych orbitach w
  rezonansie 23 z Neptunem (podobnie jak Pluton).
  Inne ciala kraza po malo stabilnych orbitach i
  wskutek perturbacji (ze strony Neptuna lub innych
  wielkich planet) moga zmienic orbite na silnie
  eliptyczna i zblizyc sie do Slonca. Za zródlo
  komet dlugookresowych uwaza sie hipotetyczny
  oblok, tzw. oblok Oorta, rozciagajacy sie w
  odleglosci okolo 30 000 jednostek astronomicznych
  (1 roku swietlnego).

38
Meteoryty

• Meteorytem nazywamy cialo niebieskie, które
  spadlo na Ziemie. To samo cialo w kosmosie
  nazywamy meteoroidem. Przy wejsciu meteoroidu w
  atmosfere z predkoscia kilkunastu km/s, na
  wysokosci okolo 100 km, nastepuje silne
  rozgrzanie i czesciowe lub calkowite odparowanie
  meteroidu. Zjawisko swietlne, które wówczas
  obserwujemy, nazywamy meteorem (takze gwiazda
  spadajaca lub bolidem). Obserwujac pogodne nocne
  niebo przez kilkadziesiat minut bez watpienia
  zaobserwujemy meteoroidy. Sa one na ogól
  spowodowane przelotem meteoroidów o masie ponizej
  1 grama. Meteoryty sa cennym zródlem danych o
  innych cialach niebieskich. Wiekszosc meteorytów
  to odlamki planetoid. Sa tez jednak meteoryty
  pochodzace z Ksiezyca i Marsa. Prawdopodobnie
  przy uderzeniu wielkiego meteoroidu o
  powierzchnie Ksiezyca lub Marsa pewna ilosc skal
  zostala wyrzucona w przestrzen i po dluzszym
  czasie dotarla do Ziemi. Pod wzgledem skladu
  chemicznego meteoryty dzielimy na cztery grupy.
  Chondryty stanowia 85,7 meteorytów. Dzielimy je
  na chondryty wegliste i chondryty zwyczajne. Obie
  grupy powstaly w obloku gazowo-pylowym bez
  procesów magmowych. Chondryty wegliste zawieraja
  wiecej lotnych substancji niz chondryty
  zwyczajne, co swiadczy o tym, ze powstawaly w
  chlodniejszych czesciach obloku. Achondryty
  stanowia 7,1 wszystkich meteorytów. Sa to skaly
  powstale w wyniku dzialalnosci magmowej.
  Meteoryty zelazne (okolo 5,7) skladaja sie ze
  stopu zelaza z niklem i powstaly prawdopodobnie
  ze stopionego wnetrza wiekszej planetoidy.

39

• Meteoryty zelazno-kamienne (okolo 1,5) zawieraja
  skaly i stop zelaza z niklem. Podane liczby
  dotycza meteorytów, które upadly na Ziemie.
  Nalezy sie spodziewac, ze w przestrzeni
  kosmicznej jest o wiele wiekszy procent
  meteoroidów zbudowanych z lotnych substancji,
  które ulegaja odparowaniu w atmosferze. Wielki
  meteor tunguski, który w 1908 roku splonal w
  atmosferze i spowodowal rozlegle zniszczenia
  lasów, nie pozostawil zadnych odlamków. Wiele
  meteoroidów wystepuje w tzw. rojach
  (prawdopodobnie zwiazanych z wypalonymi
  kometami). Niektóre roje meteoroidów regularnie
  nawiedzaja Ziemie (rój Perseidów w sierpniu,
  Orionidy w pazdzierniku).

Meteoryt kamienny
Meteoryt zelazny
40
Pierscienie planet

• Wokól wszystkich wielkich planet krazy duza ilosc
  drobnych cial tworzac pierscienie. Najlepiej
  poznane sa jasne pierscienie A i B Saturna
  odkryte juz przez Galileusza. Sa one zbudowane z
  cial o rozmiarach ponizej 1 m (prawdopodobnie sa
  to glównie brylki lodu). Grubosc pierscieni jest
  rzedu od 100 m do 1 km przy szerokosci 14 600 km
  (pierscien A) i 25 500 km (B). Pierscienie te
  podzielone sa na setki waskich kregów
  prawdopodobnie wskutek rezonansowego
  oddzialywania z satelitami Saturna. Pierscien F
  Saturna oraz pierscienie Urana sa waskie (kilka
  do kilkudziesieciu km). Ich mala szerokosc
  spowodowana jest oddzialywaniem grawitacyjnym
  satelitów krazacych z obu stron pierscienia (tzw.
  satelity pasterskie). Satelitami pasterskimi
  pierscienia F sa Prometeusz i Pandora.

41
Jak postrzegano uklad Sloneczny w starozytnosci?

• Schemat budowy Ukladu Slonecznego wedlug
  wyobrazen starozytnych. Podrózny dotarl do sfery
  gwiazd stalych.

• Schemat budowy Ukladu Slonecznego wedlug
  wyobrazen starozytnych. Po koncentrycznych
  sferach wokól Ziemi kraza kolejno Ksiezyc,
  Merkury, Wenus, Slonca, Mars, Jowisz i Saturn.

42
Przyszlosc Wszechswiata

• Jaka przyszlosc czeka Wszechswiat? Przez wiele
  nastepnych miliardów lat jego wyglad nie ulegnie
  istotnej zmianie. W galaktykach beda rodzily sie
  i umieraly kolejne gwiazdy, coraz wieksza bedzie
  jedynie obfitosc pierwiastków ciezkich. Wzrosnie
  tez ilosc materii uwiezionej w zwartych obiektach
  (bialych karlach, gwiazdach neutronowych i
  czarnych dziurach), które sa koncowymi fazami
  ewolucji gwiazd o róznych masach.
• Co stanie sie dalej, zalezy od obecnych wartosci
  sredniej gestosci Wszechswiata i tempa jego
  rozszerzania sie. Poniewaz wielkosci te nie sa
  zbyt dobrze znane, rysuja sie dwa scenariusze.
  Jezeli srednia gestosc jest wieksza od tzw.
  gestosci krytycznej, w pewnym momencie grawitacja
  zatrzyma ekspansje i Wszechswiat zacznie sie
  kurczyc. Galaktyki beda najpierw sie zblizac, a
  potem laczyc. Kolejne etapy przebiegna coraz
  szybciej. W pewnej chwili zaczna zderzac sie ze
  soba gwiazdy, a potem poszczególne atomy. Materia
  znowu stanie sie calkowicie zjonizowana.
  Temperatura i gestosc beda rosly. Gdy zaczna
  zderzac sie jadra atomowe, nastapi ich rozbicie
  na protony i neutrony, a nastepnie swobodne
  kwarki. Wszechswiat przejdzie przez wszystkie
  fazy Wielkiego Wybuchu, tyle ze w odwróconej
  kolejnosci. Scenariusz ten nosi nazwe Wielkiego
  Skurczu.
• Jezeli, co wydaje sie bardziej prawdopodobne,
  srednia gestosc jest równa lub mniejsza od
  gestosci krytycznej, Wszechswiat bedzie
  rozszerzal sie wiecznie. Za wiele miliardów lat w
  galaktykach przestana powstawac nowe gwiazdy.
  Materia zostanie uwieziona w czarnych dziurach,
  gwiazdach neutronowych i (calkowicie juz
  wystyglych) bialych karlach. Byc moze beda sie
  one laczyc w coraz wieksze czarne dziury. Jezeli
  poza nimi zostanie jakakolwiek materia, bedzie
  ona bardzo zimna i rzadka. Zmaleje równiez
  gestosc wypelniajacego Wszechswiat
  promieniowania, a jego temperatura bedzie dazyc
  do zera absolutnego. Ten scenariusz nosi nazwe
  Wielkiego Chlodu.