2. kafli

1
2. kafli

• Félagsfræðilegar kenningar

2
Kenningar og tilgátur

• Tilgáta er staðhæfing sem sett er fram á nokkurs
  rökstuðnings. - Tilgátan er prófuð í þeim
  tilgangi að sanna eða afsanna hana.
• Ef tilgátan stenst og hægt er að sýna fram á að
  hún sé sönn er hún sett fram sem kenning.
• Kenning er fullyrðing um orsakasamhengi, hvernig
  og af hverju atburðir tengjast hver öðrum.
• Kenning er í raun staðfest hugmynd okkar um
  veruleikann og tengsl milli fyrirbæra
• Kenningar geta tekið breytingum eða verið
  afsannaðar með tilkomu nýrrar þekkingar.

3
Hugtök

• Eru helstu verkfæri félagsfræðinnar.
• Eru óhlutstæðar hugmyndir.
• Eru lyklar að skilningi okkar á veruleikanum.
• Nákvæmar skilgreiningar hugtaka skipta miklu máli
  í félagsfræði sem og í öðrum fræðigreinum.
• Öll félagsfræðileg viðfangsefni verða að vera
  skýrt skilgreind svo hægt sé að ganga að því vísu
  að menn séu að tala um það sama / sama hlutinn.

4
Félagafræðilegar kenningarog sjónarhorn
(leiðardæmi)

• Þrjár kenningar alsráðandi
• innan félagsfræðinnar
• Samvirknikenningar (makró)
• Átakakenningar (makró)
• Samskiptakenningar (míkró)

5
Samvirknikenningar (makró)

• Litið er á samfélagið sem eina heild sem samsett
  sé úr mörgum þáttum
• Fjölskyldan, skólinn, efnahagslífið,
  trúarbrögðin.
• Hver þáttur er sjálfstæð heild sem vinnur að því
  að tryggja vöxt og viðgang samfélagsins.
• Hver og einn þáttur hefur hlutverki að gegna og á
  sinn þátt í að viðhalda samfélaginu eins og hvert
  eitt líffæri er mikilvæg fyrir heilbrigði
  mannslíkamans.

6
Samvirknisinnar

• Líta svo á að félagsleg fyrirbæri stuðli að
  jafnvægi og stöðugleika í samfélaginu.
• Fólk er að öllu jöfnu sammála um viðmið og gildi
  samfélagsins.
• Þjóðfélagsbreytingar eiga að vera hægar.
• Raskist jafnvægið leiðir það til ófarnaðar.
• Rannsaka ólíka hluta samfélagsins til að finna út
  hvaða hlutverki hver og einn gegnir fyrir
  heildina.

7
Hópverkefni skilist 16. febrúarKynningar í
tímum 12. og 13. febrúar

• 2 - 3 vinna saman í hóp
• Tilkynna þarf hópana til kennara fyrir 2. febrúar
  í tölvupósti
• Kennarinn úthlutar fræðimanni
• Kynna fræðimanninn í tímum 12. og 13. febrúar
• 10 mínútna kynning, umræður og fyrirspurnir
• Úrdráttur skilist til kennara 16. febrúar

• Kynna fræðimanninn
• Æviágrip
• Fyrir hvað er hann þekktur
• Helstu skrif hans, kenningar og rannsóknir
• Hvert er framlag hans til félagsfræðinnar?
• Nota kennslubókina og a.m.k. eina heimild í
  viðbót.

8
Þjóðfélagsdarwinismithe survivival of the fittest

• Hugmyndir Spencers um þróun samfélaga
• Frjáls samkeppni og óheftur markaður velur úr
  hæfustu einstaklingana
• Hæfustu samfélögin lifa af hin deyja út.
• Stéttaskiptingin endurspeglar sama lögmál þeir
  sem eru hæfari veljast í hærri stéttir
• Skoða gagnrýni á kenningar Spencers

9
Talcott Parson

• Áhrifaríkur bandarískur félagsfræðingur.
• Rannsóknir hans snérust um að skilgreina helstu
  hluverk samfélagsins
• Hvaða verkefni eru það sem ,,sigursæl samfélög
  inna af hendi og hvernig gera þau það?
• Vitnaði í bandarískt samfélag og yfirburði þess.
• Hugtökin marksækni, samsetning, virkni og
• sameiginleg vitund.

10
Virkni

• Virkni
• Hlutvek hvers þáttar (líffæris) samfélagsins
  fyrir heildina (líkamann)
• Virkni fjölskyldunnar felst t.d. í því að
  viðhalda samfélaginu með því að framleiða nýja
  einstaklinga inn í það og sjá um félagsmótun
  þeirra
• Virkni trúarbragða er að styrkja almenn gildi og
  skapa samheldni innan samfélagsins

11
Robert Merton

• Bandarískur samvirknisinni
• Útskýrði hugtakið félagsleg virkni
• - Virkni ákveðinna þátta hefur ólík áhrif á hina
  ýmsu hópa.
• Hið félagslega skipulag hentar misvel hinum ýmsu
  hópum og hefur mismunandi afleiðingar.
• Merton notaði hugtökin yfirlýst virkni, dulin
  virkni og félagsleg vanvirkni til að útskýra
  þetta

12
Siðrofskenning Mertons

• Frávik verða vegna truflunar á jafnvægisviðleitni
  samfélagsins
• Siðrof á sér stað þegar ósamræmi er á milli
  markmiðanna sem stefnt væri að og leiðanna sem
  stæðu til boða til að ná þeim
• Samfélags sem metur ríkmannlega lifnaðarhætti
  mikils en neitar þegnum sínum um jafnan aðgang að
  þeim býður heim þjófnuðum, svikum og öðrum
  afbrotum

13
Mat á samvirknikenningum

• Kostir
• -Við skiljum betur hlutverk einstakra þátta í
  samfélaginu og tilgang þeirra fyrir samfélagið í
  heild.
• - Allt félagslegt skipulag, frá hinu smæsta til
  hins stærsta, miðar að því að viðhalda
  samfélaginu í núverandi ástandi.

• Gallar
• -Reiknað er með að samfélagið fylgi
  náttúrulögmálum og sé skiljanlegt, vel skipulagt
  og stöðugt.
• -Ofuráhersla á samheldni og samstöðu þar sem
  augunum er lokað fyrir ýmnsum ójöfnuði í
  samfélaginu.

14
Verkefni bls. 114 - 116

• Skilgreindu hugtökin
• Kenning
• Tilgáta
• Hugtak
• Virkni
• Svaraðu spurningunum
• Hverjar eru helstu kenningar (leiðardæmi) í
  félagsfræði? Eftir hverju skiptast þær?

• Svaraðu spurningunum
• Hvert er megininntak samvirknikenninga?
• Í hverju fólst félagslegt fagnaðarerindi
  Spencers? Af hverju varð það svo vinsælt sem raun
  ber vitni meðal auðmanna í Bandaríkjunum?
• Útskýrðu hvernig Robert Merton notar hugtakið
  siðrof.

15
Átakakenningar (makró)

• Samfélagið er vettvangur átaka og spennu
• Áhersla á ójöfnuð ekki samstöðu.
• Hvað hefur áhrif á ójafna skiptingu lífsgæða?
• -Það er skoðað út frá
• Félagslegri stöðu, kynþætti, þjóðerni, kyni ofl.
• Skipulag samfélagsins þjónar hagsmunum sumra hópa
  á kostnað annarra

16
Hvernig gagnrýna átakasinnar skólakerfið?Hvaða
mótrökum beita samvirknikenningasinnar

• Átakasinnar
• Við höfum ekki sömu möguleika til mennta
• Peningar og félagsleg staða hefur áhrif
• Þeir sem meira mega sín setja viðmiðin
• Ef þeir sem minna mega sín geta ekki staðist þau
  viðmið eru þeir heimskir.
• Stéttskipting hafi áhrif á tækifæri til mennta.

• Samvirknisinnar
• Allir eru jafnir
• Félagsleg og fjárhagleg staða skiptir ekki máli
• Þeir hæfustu lifa af, dugnaður einstaklings er
  það sem skiptir máli

17
Karl Marx (1818 1883)

• Margar átakakenningar eru raktar til hugmynda
  Karls Marx og Max Weber.
• Marx taldi söguskýringar nauðsynlegar til að
  skilja samfélagið.
• Að rannsaka ferlið þar sem fólk skapar samfélagið
  og hvernig samfélagið hefur áhrif á fólk.
• Rannsaka þarf heildaráhrif einstakra þátta
  samfélagsins.
• Drifkraftur í sögu mannkyns eru átök og spenna
• Félagslegar breytingar verða vegna innri
  andstæðna í samfélaginu og átaka sem geta af sér
  breytinar.

18
Díalektík - skoða mynd á bls. 85

• Marx sótti hugmyndir sínar um díalektíkina til
  þýska heimspekingsins Hegel (1770 1831).
• Díalektík er átök á milli tveggja andstæðna og
  mótsagnirnar sem þau skapa eru drifkraftur
  þróunarinnar.
• Niðurstaða fæst sem aftur leiðir til átaka og
  eitthvað nýtt fæst út úr því og síðan heldur
  þróunin áfram.
• Marx notaði díalektíkina til að útskýra
  efnahagskerfið Díalektísk efnishyggja

19
Karl Marx

• Það sem knýr félagslegar breytingar áfram eru
  mótsagnir og átök í efnahagskerfinu.
• Í fyrstu samfélögunum ríkti frumkommúnismi,
  framleiðslan og framleiðslutækin voru sameign
  allra,
• engar mótsagnir voru til í þeim samfélögum.
• Hver einstaklingur framleiddi bæði fyrir sjálfan
  sig og allt samfélagið, þess vegna voru engir
  hagsmunaárekstrar milli einstaklinga og hópa.

20
Mótsagnir

• Með einkaeign er grunnur lagður að mótsögnum og
  hagsmunaárekstrum innan samfélagsins.
• Með eignarhaldi á framleiðslutækjunum gat
  minnihlutinn (borgarstéttin) stjórnað og notið
  afraksturs vinnu meirihlutans (öreiganna).
• Spennan og átökin sem fylgdu í kjölfar þessara
  mótsagna voru meginaflvaki félagslegra breytinga.
• Með tímanum mótast félagsleg vitund mannsins
• -Félagslegur veruleiki mótar vitund mannsins
• -Félagsleg vitund mannsins tengist afstöðu hans
  til framleiðslunnar

21
Firring

• Sköpunarverk mannsins birtast honum sem framandi
  fyrirbæri
• Einstaklingnum finnst hann framandi sjálfum sér
  og öðrum
• Maðurinn býr til eigin samfélög sem verða honum
  framandi þar til hann áttar sig á að hann er
  hluti af sínu eigin sköpunarverki
• Firringin er afleiðing iðnvæðingar og breyttra
  framleiðsluhátta, þ.e. kapítalismans.
• Firring vinnunnar
• stórir vinnustaðir / ópersónuleg samskipti
• fjöldaframleiðsla
• nýjar og fjölmennar stéttir (öreigar)
• störfin urðu einhæf og vélræn og tilfinningum
  tilgangsleysi vinnu og lífs gerðu vart við sig

22
Kommúnismi

• Þegar launþegar átta sig á firringunni og rísa
  gegn henni verða róttækar breytingar á
  efnahagskerfinu.
• Kommúnismi kemur í stað kapítalisma.
• Lokatakmark sósíalismans stéttlaust samfélag þar
  sem búið er að afnema einkaeignaréttinn og
  framleiðslutækin eru sameign allra.
• Um leið hverfur firringin og maðurinn verður
  aftur félagsvera.
• Framleiðslan verður undir stjórn alþýðunnar og er
  fyrir alla.
• Fjandsamlegir hópar verða ekki til, allir hafa
  sömu hagsmuni að gæta.

23
Verkefni bls. 114 - 116

• Skilgreindu hugtökin
• Kommúnismi
• Kapítalismi
• Díalektík
• Svaraðu spurningunum
• Hvert er megininntak átakakenninga?
• Hvernig lýsir Marx hugtakinu firring? Hvað gerist
  þegar launamenn átta sig á firringunni?

24
Max Weber (1864 1920)

• Átakenningar eiga líka upphaf sitt í verkum Max
  Weber
• Weber hélt fram mun flóknari stéttaskiptingu en
  Marx
• Weber skiptir fólki í marga hópa innan
  meginstéttanna
• Átök ríkja á milli hópa, ekki bara á
  efnahagslegum forsendum
• Átök og hagsmunaárekstrar geta líka átt sér stað
  þegar fólk sækist eftir virðingu og völdum
• Staða fólks fer eftir þremur þáttum
• -efnahagslegri stöðu (stétt)
• -pólitískri stöðu (völd)
• -félagslegri stöðu (virðing)

25
Gagnrýni á átakakenningar og Marx

• Átakakenningar draga fram ójöfnuð og horfa
  framhjá samheldni og sameiginlegum gildum.
• Þær eru litaðar stjórnmálaskoðunum og eru því
  ekki hlutlausar.
• Þær skilgreina samfélagið með mjög víðum hugtökum.

• Kenningar Marx hafa ekki ræst.
• Stéttaátök hafa ekki aukist.
• Ekkert sem bendir til að öreigar myndi eina
  stétt.
• Ójafnræði áberandi í kommúnískum ríkjum.

26
Verkefni bls. 114 - 116

• Svaraðu spurningunum
• Hver er munurinn á á stéttakenningu Karls Marx og
  lagskiptakenningu Max Weber?
• Hvernig rökstyður Weber þá skoðun sína að
  kapítalisminn eigi upphaf sitt í heittrúarstefnu
  mótmælenda?

27
Samskiptakenningar (míkró)

• Fjalla um samskipti einstaklinga og hópa.
• Snúast um hegðun í daglegu lífi.
• Félagsfræðingar eiga að einbeita sér að skilningi
  og túlkun mannlegrar hegðunar.
• Skiptast í nokkrar undirkenningar og eða
  sjónarhorn.
• Hafna vanalega þeirri skoðun að samfélagið hafi
  skýra félagsgerð sem stýri hegðunarferli
  einstaklinga eftir ákveðnum brautum.

28
Max Weber (1864 1920)

• Einn af frumkvöðlum félagsfræðinnar.
• Brúar bilið milli samvirkni-, átaka- og
  samskiptakenninga með kenningum sínum.
• Fólk tekur mið af hegðun annarra og hegðar sér í
  samræmi við það.
• Ef athöfn er ekki hugsuð fyrirfram þá getur hún
  ekki verið félagsleg athöfn samkvæmt Weber.
• Félagsfræðilegar rannsóknir eiga að snúast um
  félagslegar athafnir einstaklinga.

29
Sjónarhorn túlkunarsinna

• Hvernig þú hegðar þér í samskiptum við aðra fer
  eftir hvaða skilaboð þú vilt senda út og hvernig
  skilaboð þú móttekur frá öðrum.
• Hegðun þín sýnir hvað þú ætlast fyrir og viðbrögð
  umhverfisins fara eftir því hvaða merkingu aðrir
  leggja í hegðunina.
• Einstaklingar skilja hvað felst í samskiptum við
  aðra og það skapar samfélagið.

30
Táknræn samskipti

• Samskiptakenning
• Útskýringar á mannlegum athöfnum út frá hugmyndum
  um hvaða skilning einstaklingar leggja í
  athöfnina.
• George Herbert Mead er talinn upphafsmaður
  kenninga um táknræn samskipti.
• Fólk notar tákn í samskiptum sínum.
• Tákn eru eins og hugtök, óhlutstæðar hugmyndir
  sem standa fyrir raunveruleg fyrirbæri eða hluti
  eins og t.d. orð, látbragð, og helgisiðir.
• Ervin Goffman Kenningin um leikræna tjáningu.
• Öllum samskiptum er lýst sem leiksýningu á sviði.

31
Chicago-skólinn

• Elsta félagsfræðistofnun Bandaríkjanna, stofnuð
  árið 1892.
• Er þekktur fyrir míkrórannsóknir á samfélaginu.
• Hafði mikil áhrif innan tveggja fagsviða
  félagsfræðinnar
• -þéttbýlisfélagsfræði
• -táknræn samskipti

32
Fyrirbærafræði - Félagsháttafræði

• Fyrirbærafræði
• Fjallar um innri hugsanir mannsins.
• Fjallar um hvernig maðurinn flokkar og
  skilgreinir umhverfi sitt.
• Fjallar ekki um orsakasamhengi.

• Félagsháttafræði
• Rannsakar aðferðirnar sem fólk beitir í
  samskiptum.
• Rannsakar hvaða aðferðir fólk beitir til að búa
  til, gera grein fyrir og leggja merkingu í
  félagslegt umhverfi sitt.

33
Mat á samskiptakenningum

• Kostir
• Leiðrétta hlutdræg sjónarhorn samvirkni- og
  átakakenninga.
• Minna okkur á að samfélagið er ekkert annað en
  fólk sem hefur samskipti sín á milli.
• Hjálpa okkur að sjá hvernig einstaklingarnir
  upplifa samfélagið og hvernig daglegum samskiptum
  þeirra er háttað.

• Gallar
• Fræðimenn sem beita samskiptasjónarhorninu eiga á
  hættu að missa yfirsýn yfir heildina.
• Þegar allri athygli er beint að ákveðnum
  einkennum í samskiptum er hætt við að
  rannsakandinn sjái ekki áhrif eigin menningar,
  kyns, kynþáttar eða stéttar á samskiptin.

34
Gagnrýni á meginkenningarnar þrjár

• Félagsfræði hefur aðallega snúist um rannsóknir
  karla á körlum og fyrir karla.
• Hvítir gagnkynhneigðir, vestrænir karlar hafa
  verið allsráðandi í rannsóknum.
• Félagsfræðin hefur sniðgengið mörg málefni sem
  eru mikilvæg fyrir aðra hópa.
• Félagsfræðin sýnir afskræmda mynd af öðrum hópum.
• Félagsfræðilegar rannsóknir hafa oft verið fullar
  af karlrembu og fordómum í garð minnihlutahópa.

35
Verkefni bls. 114 - 116

• Skilgreindu hugtökin
• Makró og míkró félagsfræði
• Félagsgerð
• Svaraðu spurningunum
• Hvert er megininntak kenninga um táknræn
  samskipti?
• Fyrir hvað er Chicago-skólinn þekktastur? Hvaða
  fræðimenn tengdust honum?
• Hver er helsta gagnrýni á samskiptakenningar?

36
Póstmódernismi

• Tortryggni gagnvart öllum æðri sannleika.
• Það er ekki til neinn algildur sannleikur.
• Margir sannleikar til sem hægt er að nálgast
  eftir óteljandi leiðum.
• Ekki er hægt að skilgreina neitt lengur, allt
  hefur verið skilgreint áður.
• Það eina sem eftir stendur eru brot til að leika
  sér með, það er póstmódernismi.

37
Femínisk félagsfræði

• Femínismi Stefna sem leggur áherslu á að konur
  hafi full réttindi á við karla og að hefðbundin
  kvennastörf séu metin til jafns á við önnur
  störf.
• Í femenískri félagsfræði er lögð áhersla á að
  staðsetja kynferði í miðju rannsókna.
• Kynbundið sjónarhorn femínisma gefur nýja sýn og
  hjálpar okkur við að víkka og dýpka skilning á
  samfélaginu.

38
Þróun femínismans

• Frjálslyndur femínismi, kom fram í kjölfar
  borgaralegra byltinga í upphafi 19. aldar.
• Um 1970 má greina margar róttækar stefnur og
  sjónarhorn sem leggja áherslu á aðgerðir.
• akademískan, sósíalískan, sálkönnunar-,
  róttækan, menningarlegan, lesbískan og
  efnahagslegan femínisma.
• Upp úr 1990 kemur fram þriðja bylgja femínismans
  sem leggur áherslu á fræðimennsku.
• Litið var á kyn sem afsprengi sögunnar og
  félagslega mótað fyrirbæri.

39
Verkefni bls. 114 - 116

• Svaraðu spurningunum
• Af hverju telja sumir að meginkenningarnar þrjár
  hafi gengið sér til húðar og geti ekki útskýrt
  nútímasamfélög?
• Útskýrðu hugtakið femínismi og lýstu þróun
  femínískra kenninga.
• Hvaða kröfur gerði Mary Wollstonecraft um þróun
  samfélagsins.
• Hafa þessar kröfur náð fram að ganga hér á
  landi?
• Hvernig myndir þú nota feminískar kenningar til
  að útskýra eftirfarandi fullyrðingu ,, Að vera
  kona er að ganga í of litlum skóm?
• Flokkaðu eftirtalda fræðimenn eftir þeim
  leiðardæmum sem þeir aðhyllast og nefndu helsta
  framlag þeirra til félagsfræðinnar.
• Emile Durkheim, Karl Marx, Max Weber,
• Erving Goffman, George Herbert Mead,
• Herbert Spencer og Robert King Merton.